ره آوردهای اوّلیه انتظار، خودسازی در ابعاد گوناگون است، اما تردیدی نیست که این سازندگی فردی، خود به خود به عرصه های اجتماعی کشیده می شود و در تعامل با جامعه و مردم، معنا و مفهومِ واقعی خود را پیدا می کند. رهبانیت و دوری از اجتماع و بی خبر بودن از دردهای مردم، از آموزه های وحی و سیرت پیامبر گرامی صل الله علیه و آله و پیشوایان معصوم دیگر علیهم السلام به دور است. به دلیل اهمیت این موضوع در این جا به پاره ای از کارکردهای اجتماعی انتظار اشاره می کنیم:

دست گیری و تعاون

در دورانِ غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه که فتنه ها به فزونی می رسد و نابسامانی های اجتماعی افزایش می یابد، بسیارند کسانی که زیر ستم قرار می گیرند و از حقوق مسلّم خویش محروم می مانند. شیعه ی منتظر اگر چه نتواند تغییری بنیادین در جامعه ایجاد کند، حداقل تا آن جا که توان دارد ضعیفان و بیچارگان را دست گیری می نماید، به فقیران و مستمندان، عطوفت می ورزد و در خیرخواهی دیگران کوتاهی نمی کند. حفظ اسرار دیگران می کند، تحمل مسئولیت می نماید. در رفع مشکلات دیگران می کوشد و هرگز کمبودهای مردم را به گردنِ رهبران معصوم خویش نمی اندازد.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
باید نیرومندانِ شما به ناتوانان کمک کنند و توان گران به مستمندان برسند، هر یک از شما باید چنان که نیک خواه خود است، در مقابل برادر دینی خود هم چنین باشد. شما باید اسرار آل محمد صل الله علیه و آله را فاش نسازید و مردم را بر سر ما نشورانید... اگر این چنین بودید و بدین گونه که سفارش می کنیم رفتار کردید.... هر یک از شما اگر از جهان درگذرد و قائم ما را درک نکرده باشد، شهید به شمار خواهد آمد. (1)
به راستی که یکی از زیباترین جلوه های کارکردِ اجتماعی انتظار، همین یاری رسانی هاست. کسی که خود را آماده می کند تا در دوران ظهور در رکاب امام قائمِ خویش برای براندازی ستم و برقراری عدالت در سراسر گیتی جهاد و مبارزه کند، اکنون در دوران غیبت چگونه می تواند در برابر رنج ستم دیدگان و محرومان و بیچارگان ساکت و بی تفاوت باشد.

استقامت و شکیب ورزی

مشکلات گوناگوتی که از جوانب مختلف برای انسان پیش می آید و فتنه ها و مصائب طاقت فرسایی که بر سر راه، باورمندانِ چشم انتظار وارد می آید، احساس تنهایی، آنان را چنان می شکند که برای ناامید نشدن، استقامتیِ کوه سان می طلبد. از این روست که رسول خدا صل الله علیه و آله می فرماید:
طوبی للصابرین فی غیبته، طوبی للمقیمین علی محبَّته؛ (2) خوشا به حال صبرکنندگان در دورانِ غیبتِ مهدی، خوشا به حال پا برجایان در مقام محبت او.
در جای دیگر دست به دعا برداشت و عرض کرد: پروردگارا، برادرانم را به من بنمایان. یکی از یاران پیامبر که در جمع حاضر بود گفت: آیا ما برادران شما نیستیم ای رسول خدا؟! آن حضرت فرمود: نه، شما اصحاب من هستید و برادران من قومی در آخر زمان هستند فرمود:
سختی استقامت هر یک از آنان بر دین خود، بیشتر از سختی کسی است که در شبی ظلمانی بخواهد بوته ی خاری را با دست خود از خار بپیراید، یا کسی که بخواهد ذغالِ گداخته سوزانی را در مشت بگیرد. آنا چراغ های فروزان شب های ظلمانی اند. (3)
امتحانات الهی یکی پس از دیگری برای مؤمنین پیش می آید و میزانِ صبر و استقامت آنان را به بوته ی امتحان می گذارد. امام صادق علیه السلام می فرماید:
امر فَرَج برای شما نمی رسد مگر پس از نابودی، نَه به خدا سوگند، نمی رسد مگر پس از آن که خوب و بد از هم جدا شوند، نَه به خدا سوگند، نمی رسد مگر پس از آن که در اثر آزمایش های گوناگون خالص و پاک شوید. (4)
اساساً انتظار با آن همه فضایل و برکتی که دارد جز با صبر و شکیبایی حاصل نمی شود، پیامبر اکرم صل الله علیه و آله فرمود:
انتظار الفرج بالصَّبر عبادة؛ (5) با صبر و استقامت، منتظرِ فرج بودن عبادت است.
امام رضا علیه السلام هم می فرماید:
ما أحسن الصبر و انتظار فرج.... فعلیکم بالصبر؛ (6) چه نیکوست شکیبایی به همراه انتظار فرج.... بر شما باد، استقامت و شکیب ورزی.

تقویت انگیزه ظلم ستیزی

مسلمان معتقد به اصل انتظار در برابر بی عدالتی ها ایستادگی می کند و هرگز تسلیم زورگویی های مستکبران نمی شود و همواره تلاش می نماید تا از طریق بر طرف ساختن تمام نارسایی ها زمینه برای تشکیل حکومت عدل جهانی فراهم شود و در این راستا اگر در برهه ای از زمان به جهت تسلط بیش از حد زورمداران و طاغوت ها دچار انواع شکنجه ها و فشارها شد نه تنها روحیه خود را نمی بازد بلکه ضمن یادآوری وعده صدق پیامبر اکرم صل الله علیه و آله که فرمودند:
اگر از عمر دنیا فقط یک روز باقی می باشد خداوند متعال آن یک روز را به اندازه ای طولانی خواهند ساخت تا مردی از فرزندان من که نامش نام من و کنیه اش کنیه من است ظهور نماید و زمین را پس از پر شدن از ظلم و ستم با عدل و داد پر سازد. (7)
هر لحظه بیش از بیش به مقاومت و پایداری خود خواهند افزود تا سهم بیشتری را در زمینه سازی پیروزی حق بر باطل به خود اختصاص دهند.

دورماندن از فساد محیط

یکی از آثار مهم اصل انتظار آن که فرد را از تسلیم در برابر آلودگی ها و حل شدن در فساد محیط و خودباختگی در مقابل انواع عوامل منحرف کننده ی داخلی و خارجی باز می دارد.
طبق روایات زیادی در دوره ی غیبت زمان علیه السلام عوامل انحراف و موانع پای بندی به ارزش های الهی آن چنان افزایش پیدا می کند که بیشتر مردم به سبب ضعف ایمان و زرق و برق بیشتر امور مادی و وسوسه شیطان و هواهای نفسانی به فساد و تباهی کشیده می شوند در چنین شرایطی یکی از عوامل مهمی که می تواند انسان را به خویشتن داری دعوت کند امید به اصلاح نهایی است که اصل انتظار به آن دلالت دارد.
بنابراین انتظار ظهور امام زمان علیه السلام از نظر روانی، انسان را در مقابل امواج سهم گین فساد و آلودگی مقاوم می سازد و از حل شدن وی در آلودگی محیط جلوگیری می کند. در صورتی که وجود یک برنامه منسجم در زمینه احیا و گسترش فرهنگ انتظار می توان با شبیخون فرهنگی دشمنان که مخصوصاً روح و اندیشه قشر جوان را هدف قرار داده است مقابله کرد.

جهاد مستمر

سخن زیبای «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» یک اصل محوری در منطق دین است که به نظر می آید در عصر غیبت ظهور و تحقق بیشتر دارد، شاید همین بینش بوده که عده ای از مؤمنان را همواره در هم سویی به حضرت آماده نگه می داشت، توصیه به تیز کردن شمشیرها، اسب زین کردن در روز جمعه و به راه انداختن آن، دعای ندبه سردادن، همه در راستای آمادگیِ جهادی است.
یاقوت حموی، (مورخ معروف قرن هفتم) می نویسد: در سال های نخست حمله ی مغول، در شهر کاشان - از کانون های عمده تشیع در ایران - مردم شهر هر روز هنگام سپیده دم از دروازه خارج می شدند و اسب زین کرده ای را یدک می بردند تا حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه در صورت ظهور بر آن اسب سوار شود. در زمان فرمانروایی سربداران هم نظیر همین عمل در شهر سبزوار، که یکی از مراکز تشیع شمرده می شد، معمول بوده است؛ به طوری که میرخواند در روضه الصفا می نویسد:
هر بامداد و شب، به انتظار صاحب الزمان اسب کشیدندی.

ایجاد حساسیت در برابر وضعیت اجتماعی

از دیگر آثار و کارکردهای انتظار، اعتراض است. انسان منتظر، معترض به وضع موجود است و می خواهد وضعیت موجود را به وضعیت ایده آل و آرمانی تبدیل نماید. انسان منتظر به وضع موجود نه می گوید و از وضع فردی و اجتماعی خود خشنود نیست؛ حتی اگر این وضع موجود پذیرفتنی و بر حق باشد باز می خواهد این وضع را به شرایط مطلوب تر متحول نماید. در حقیقت، انتظار فعال سنتز تضاد میان دو اصل متناقض حقیقت و واقعیت است، تضاد میان واقعیت باطل حاکم و حقیقت نجات بخشی محکوم را جز به انتظار به پیروزی جبری و قطعی حقیقت نمی توان حل کرد. انتظار یعنی نه گفتن به آن چه که هست، کسی که منتظر است در نفس انتظار خود اعتراض به وضع موجود را پنهان می دارد. حتی انتظار منفی، خود یک اعتراض است، کسی که از «حال» خشنود است منتظر نیست و بر عکس، محافظه کار از آینده می هراسد.
اعتقاد به انتظار، حفظ وحدت و تسلسل تاریخی در آغاز بشریت (خلقت آدم و حوا) تا انقلاب نهایی حضرت مهدی است. در حقیقت انتظار چهار اصل اساسی توحید، نبوت، امامت و غیبت را به هم اتصال می دهد، چرا که انبیای الهی از آدم تا خاتم النّبیین پیام آور فرمان های خداوند برای بشر بودند. پس امامان بزرگوار این رسالت را بر دوش گرفتند و در نهایت، حضرت مهدی این رسالت الهی و پرچم عدالت خواهی را بر دوش دارد. بنابراین فلسفه ی انتظار نشان می دهد که در جهان بینی توحیدی انقطاع تاریخی معنا ندارد و هیچ گاه اعوجاج، بریدگی و انحرافی در مسیر عدالت خواهی در فلسفه تاریخی شیعه وجود ندارد.
نقش این وحدت تاریخی در زندگی عینی و اجتماعی مسلمانان، اعطای هویت فرهنگی و دینی به آنان است، چرا که اصل انتظار به ما می آموزد که هویت فرهنگی ما از آغاز خلقت تشکیل یافته است و تا انتهای تاریخ از یک مسیر و قوانین مشخص پیروی می نماید.
یکی از دلایل عمده خود باختگی و بی هویتی پاره ای از کشورهای اسلامی، دچار شدن آنان به انقطاع تاریخی است و در واقع غریبان در تبلیغ، تعمیق و باوراندن این انقطاع تاریخی و فرهنگی برای استعمار و استثمار ملل مسلمان، سعی بسیار می نمایند و تلاش آنان مصروف این مسئله است که به ما بقبولانند دارای هویت تاریخی و فرهنگی معین، مستقل و دینی نیستیم و آن چه هست فرهنگ و تمدن غربی است. اما اعتقاد به انتظار این تسلسل تاریخی و وحدت فرهنگی را تأیید می نماید و با حفظ و ایجاد تسلسل تاریخی جهان اسلام، همانند امت واحدی خواهد شد که اسلام از آن سخن می گوید.
نکته دیگر این که اشتیاق به وضع مطلوب، تصویر جامعه آرمانی یا مدینه فاضله اساساً چه فوایدی برای ما دارد.

سبب کارآمدی دولت ها

توسعه نیافتگی، بزرگ ترین مشکل جوامع اسلامی است که از ناکارآمدی سیاسی در سطح مدیریت های کلان جهان اسلام نشئت می گیرد. بنابراین کارآمدی سیاسی برترین چالش جوامع اسلامی است و با توجه به این که نظام سیاسی مهدوی، نظامی کارآمد بوده می تواند به عنوان الگوی مورد مطالعه قرار گیرد.
یک: کارآمدی دولت کریمه، در سه مرحله به شرح زیر قابل اقتدا و شبیه سازی است:
الف) مرحله انتظار و دولت منتظر:
اندیشه انتظار پویا می تواند چشم انداز علمی و عملی سیاسی روشنی پیش روی جوامع اسلامی قرار دهد جامعه سیاسی و دولت منتظر با در دست داشتن الگوی عملی برتر و با امید دست یابی به آن به عنوان مبنای ارزیابی و نقادی همواره با القای عدم رضایت عمومی هر ناسازواری ایستاده و پیوسته در کشش و کوشش برای زمینه سازی و دست رسی به مراحل برتر می باشد: بدین ترتیب، نفس انتظار دولت کریمه، کرامت آورِ دولت ها و جوامع اسلامی خواهد بود.
ب) دولت انقلاب و انقلابی در دولت:
دو: ارکان دوگانه ی انقلابی گری دولت کریمه مهدوی که ظرفیت شبیه سازی در جوامع اسلامی را دارند به ترتیب زیر هستند:
1. تحول آفرینی و اصلاح گرایی راهبردی بنیادین، فراگیر، نظام مند و نمایی که در تحول دولت و نظام سیاسی و جای گزین دولت حق و اصلاح مردم و جامعه سیاسی فراهم می آید:« لیصلح الامة بعد فسادها».
2. شکل دهی به توده مردم و سازماندهی و ساختار بخشی در قالب مردم گرایی مهدوی.
ج) نظام سیاسی و دولت نهادین:
یک نظام سیاسی مهدوی از دو جهت کارآمد بوده و در ارتقای کارآمدی سیاسی مدیریت های کلان سیاسی جوامع اسلامی قابل اقتدا است که در سه محور اساسی نمود دارد: توسعه اقتصادی، تعادل سیاسی و تعالی فرهنگی.
سه: سازمان کارآمد سیاسی دولت کریمه مهدوی و کارآمدی سازمان سیاسی دولت های حاکم بر جوامع جهان اسلام که شامل عناوین زیر است:
الف) قوا، ارکان و نهادهای دولت؛
ب) تقسیم و تجزیه قوای دولت؛
ج) تنظیم و سازمان قوای دولت.
چهار: ساختار و نظام اداری کارآمد مهدوی و کارآمدی ساختار اجرایی جوامع و دولت های جهان اسلام که در نظام اداری مهدوی با شاخصه های خدمت به مردم و اهداف دولت و نظام سیاسی، سهولت و روانی، سرعت و دقت، سبکی و کم هزینگی، نظام مند و سازواری، رسایی و کمال و .... قابل بهره وری و الگو پذیری است.
پنج: سیاست های راهبردی کارآمد مهدوی وکارآمدی سیاست های راهبردی دولت های جوامع اسلام که در ترسیم و تنظیم سیاست های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، امنیتی، حقوقی و قضایی و نیز اعمال سیاست ها که شامل نظارت، کنترل و بازسازی سیاست ها است قابل بحث است.
شش: طرح جامع و راهبردی کارآمد مهدوی و کارآمدی طرح راهبردی و جامع اسلامی.
هفت: برنامه راهبردی و عملیاتی کارآمد مهدوی و کارآمدی برنامه راهبردی دولت های اسلام.
نتیجه: با الگو گرفتن از جامعه ایده آل مهدوی در عناوین و محورهای یاد شده می توان جوامع اسلامی را در موارد ذیل کارآمد نمود:
1) نظام سیاسی
2) دولت
3) سازمان سیاسی
4) نظام اداری و ساختار اجرایی
5) سیاست های کارآمد
6) کارآمدی طرح های راهبردی
7. کارآمدی برنامه های راهبردی. (8)

پی‌نوشت‌ها:

1. منتخب الاثر، ص 512.
2. بحار الانوار، ج 36، ص 306.
3. همان، ج 52، ص 123 و الزام الناصب، ص 137.
4. کمال الدین، ج 2، ص 346 و بحار الانوار،ج 52، ص 111.
5. بحار الانوار، ج 52، ص 145.
6. همان، ص 129.
7. بحار الانوار، ج 51، ص 74.
8. برگرفته از مقاله «آینده بشریت از چشم انداز و تئوری پردازان تاریخ»، محمد رضا ضمیری، ویژه پنجمین گفتمان مهدویت.