خداوند متعال درباره اجتناب از نفس اماره که به اصطلاح امروزی همان « خود طبیعی » یا « خود حیوانی » است ، با اشکال متنوع ، دستوراتی صادر فرموده است.

در اسلام برترین جهاد، جهاد با نفس است که در حدیث معروف پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم «جهاد اکبر» خوانده شده؛ یعنی برتر از جهاد با دشمن که «جهاد اصغر» نام دارد و اصولا تا جهاد اکبر به معنی واقعی در انسان پیاده نشود در جهاد با دشمن پیروز نخواهد شد.

نفس امّاره

نفس اماره عبارت است از حالت نازله نفس؛ زیرا همواره انسان را به اعمال و رفتاری امر می‌کند که سقوط و انحطاط را در پی دارد.

حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: “المۆمن لایمسی و لا یصبح الا ونفسه ظنون عنده”(۱) مۆمن خصلتش این است که صبحی را به شام نمی‌برد و شبی را به صبح نمی‌آورد مگر اینکه نفسش مورد بدگمانی اوست و همیشه با یک نوع بدگمانی به نفس خود نگاه می‌کند، مثل آدمی که همسایه خائنی داشته باشد که به او اعتماد ندارد و دائما در فکر این است که این همسایه خیانتی نکند.

اولیاء خدا و آنان که قلوبشان لبریز از محبت و عشق به پروردگارشان است به خاطر ارتباط نزدیک با خدا خود را در همه حوادث و طوفانهای نفسانی به او می‌سپارند.

همچنین پیروی از نفس اماره چنان فوری و چنان روشن نیست که انسان با چشیدن طعم تلخ آن در برابر آن دشمن مقاومت بورزد و متاسفانه چند علت باعث می‏‌شود ما در مقابل این نفس، هیچ اهمیتی برای دفاع از شخصیت انسانی خود قائل نشویم :

1 – نامحسوس بودن این دشمن خطرناک

2 – انعطاف‏‌پذیری شگفت‏‌انگیزی که در نیرنگ‏‌بازی‏‌های را خود دارد

3 – لذت‏‌گرایی افراطی که قوای مقاومت را از ما می‏‌گیرد و در برابر آن ، ما را به زانو در می‏‌آورد .

4 – فوری نبودن نتایج پیروی از آن دشمن خطرناک

امام علی (علیه‌السلام) رفتارهای برخاسته از نفس امّاره را به اسبانی چموش تشبیه نموده که افسارگسیخته سوار خود را هرجا که بخواهد می‌بردند تا آنکه او را به آتش دوزخ افکنند و انسان‌هایی که نفس امّاره خویش را کنترل، تعدیل و مهار نموده‌اند مانند کسانی هستند که سوار بر مرکبی راهوار و رام شده‌اند و سوار مهار را به دست گرفته و سرانجام آنها را وارد بهشت می‌نماید.

امیر مۆمنان علی (علیه‌السلام) در دعای صباح چه زیبا می‌فرماید:”و ان خذلنی نصرک عند محاربة النفس و الشیطان فقد وکلنی خذلانک الی حیث النصب و الحرمان”. اگر به هنگام مبارزه با نفس و شیطان از یاری تو محروم بمانم این محرومیت مرا به رنج و حرمان می‌سپارد و امیدی به نجات من نیست.

علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: المجاهد من جاهد نفسه. مجاهد حقیقی کسی است که با هوسهای سرکش نفس بجنگد .

از امام صادق (علیه‌السلام) هم نقل شده:”من ملک نفسه اذا رغب، و اذا رهب، و اذا اشتهی، و اذا غضب، و اذا رضی، حرم الله جسده علی النار”(۴). کسی که بر خویشتن در چند حالت مسلط باشد، به هنگام تمایل، ترس، شهوت، غضب و رضایت و خشنودی از کسی (آنچنان بر اراده خویش مسلط باشد که این امور، او را از فرمان خدا منحرف نسازد) خداوند جسد او را بر آتش حرام می‌کند. ”

علی علیه‌السلام در وصیتنامه‌ای که به فرزند بزرگوارش امام مجتبی علیه‌السلام می‌نویسد می‌فرماید:

اکرم نفسک من کل دنیه و ان ساقتک الی الرغائب فإنک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا . پسرکم! نفس خود را گرامی و محترم بدار از این که به یک پستی دچار شود؛ زیرا اگر از نفس خود چیزی را باختی و از دست دادی، دیگر هیچ چیز نمی‌تواند جای آن را پر کند. اگر بدنت را از دست بدهی جایش پرشدنی است، تا چه رسد که مال و ثروتت را از دست بدهی. هر چه را از دست بدهی چیز دیگری می‌تواند جای آن را پر کند اما یک چیز است که اگر آن را از دست بدهی دیگر جاپرکن ندارد (و آن نفس خودت است). فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا). اگر از خود خود، از خویشتن خود چیزی را از دست بدهی، عوض برایش پیدا نمی‌کنی.

اغلب کسانی که غلام حلقه به گوش نفس اماره هستند معمولا مال حرام‌خور و غافل از انجام واجبات و فرائض خویش‌اندو با کمال جرأت آداب و سنن الهی را زیر پا گذاشته و از انجام هر نوع عمل شهوانی و لهو باکی ندارند.

کلام آخر:

نفس امّاره راه نفوذ شیطان در درون آدمیست؛ به بیان دیگر نفس امّاره پذیرای وسوسه‌گری شیطان و اجراکننده دستورهای او در نفس آدمی است؛ بنابراین شیطان به عنوان عامل بیرونی و نفس اماره به عنوان عاملِ درونی موجب گمراهی و شقاوت انسان می‌شوند. تنها عاملی که می‌تواند در برابر سرکشی‌ها و تجاوزهای نفس امّاره ایستادگی و آن را مهار کند قدرت ایمان به خداوند و تقویت اراده و عقل است.

منبع : تبیان