مواد غذایی عوامل سلامت و رشد عقل

بهداشت روان

بهداشت و درمان، چنان که نیاز تن آدمی است، نیاز روان او نیز هست و آیات و روایات برای سلامت روان و آلوده نشدن آن، راهکارهایی بهداشتی ارائه کرده‌اند، چنان‌که برای طهارت از آلودگی، راهکارهایی درمانی نشان داده‌اند.۱ بسیاری از احکام الهی برای صیانت و بهداشت جان و خرد‌ آدمی از آلودگی و بیماری است، چنان‌که بخش دیگری از آن‌ها مانند کفارات، طهارت و درمان روح‌آلوده را بر عهده دارند، امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: خدا برای بهداشت عقل، ترک نوشیدن شراب را واجب کرد.

خدای سبحان که قرآن را شفا معرفی کرده ۳، مرض را هم بیان فرموده است، ما بیماری‌های ظاهری و زیان‌های آن را می‌بینیم، اما از زیان‌های بیماری‌های باطنی مانند نگاه حرام و بی‌عفتی و بی‌حجاب بودن و… غافلیم. قرآن فرمود: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا»۴ پس مبادا در حضور مردان به ناز و نرمی سخن گویید که آن کس که در دلش بیماری است و ایمانش سست است، طمع می‌ورزد؛ همچنین آنان که با بیگانگان در ارتباط‌اند و گوش به آن‌ها سپرده‌اند، بیمار سیاسی و اجتماعی هستند، چنان‌که قرآن فرمود: «فَتَرَى الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ»۵ به همین سبب است که مشاهده می‌شود آنان که در دل‌هایشان بیماری و شک و تردید وجود دارد، برای طرح دوستی با بیگانگان معاند، شتابان به میان آنان می‌روند.

آیات و روایات مربوط به بهداشت روان در دو عنوان عقل و دل ارائه می‌شوند: عقل به معنای منع است و زانوبند شتر را از این رو «عقال» گویند که شتر را از حرکت نابجا باز می‌دارد. عقل در اصطلاح به عقل نظری و عملی قسمت می‌شود. عقل نظری راهنمای اندیشه بشر و عقل عملی راهبر انگیزه اوست.۶

عوامل تباهی عقل

مستی شراب: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، جز این نیست که شراب و قمار و سنگ‌های نصب شده برای قربانی‌ها که مشرکان به آن‌ها تبرک جویند و تیرهای قمار که بت‌پرستان گوشت دام‌ها را با آن‌ها قسمت می‌کنند، همه پلیدی‌هایی هستند که گرایش به آن‌ها برخاسته از وسوسه های شیطان است.۷

امام رضا (ع) فرمود: همانا خدا شراب را از آن رو حرام کرده است که موجب تباهی و تغییر خِردهای نوشندگان آن است.۸

مستی گناه: امیر مؤمنان علی (ع) فرمود: بر عاقل است که خود را از مستی ثروت، مستی قدرت، مستی علم، مستی مدح و مستی جوانی نگه دارد، زیرا برای هر یک از این‌ها بوی پلیدی است که عقل را می‌زداید و وقار را کاهش می‌دهد.۹

همانگونه که شرابخواری عامل مستی و زوال عقل و تعطیل نیروهای ادراکی آدمی است گناه نیز باعث مستی شدیدتری است که عقل را معزول و انسان را از ادارک سالم محروم می‌کند، ۱۰ از این‌رو نه تنها شراب، بلکه هر مسکری حرام است.

امام موسی کاظم (ع) فرمود: خداوند متعال شراب را به سبب نام آن حرام نکرده است، بلکه آن را سبب پیامد آن حرام کرد، پس هر چیزی که همان اثر و پیامد را داشته باشد شراب است.۱۱

همچنین فرمود: هر کس سه چیز را بر سه چیز مسلط کند گویا به نابودی عقل خود کمک کرده است: ۱٫ کسی که نور اندیشه خود را با آرزوی دراز تاریک کند. ۲٫ کسی که رهآورد حکمتش را با گفتار بیهوده‌اش محو و زایل سازد. ۳٫ آن که نور پندآموزی را با خواهش‌های نفسانی خویش خاموش کند.۱۲

خودپسندی (عُجب): امیرمؤمنان (ع) فرمود: خودپسندی یکی از حسودان خِرد است [و تباهی آن را در پی دارد].۱۳

همراهی با نادانان: حضرت علی (ع) فرمود: هر کس با نادانی همراه شود از عقلش کاسته شود.۱۴

گوش ندادن به نصایح خردمندان: امیرمؤمنان (ع) فرمود: هرکس از خردمندان نشنود عقلش بمیرد.۱۵

بیهودگویی: پیشوای اول شیعیان می‌فرماید: هر کس بیهوده‌گویی بر او چیره شود عقلش تباه شود.۱۶

شوخی فراوان: امیرمؤمنان (ع) فرمود: هر کس زیادی شوخی کند احمق شمرده می‌شود.۱۷

فقر و تنگدستی: باز حضرت در جای دیگری فرمود: پسرم! هر کس گرفتار تنگدستی شود به چهار مصیبت دچار می‌شود: ضعف یقین، کاهش عقل، سستی دین، پررویی (کم حیایی)، پس از فقر به خدا پناه می‌بریم.۱۸

ترک تجارت (بیکاری): امام صادق (ع) فرمود: ترک تجارت کاهنده خِرد است.۱۹

زیاده‌روی در خوردن گوشت: امام رضا (ع) فرمود: مصرف فراوان گوشت حیوانات وحشی و گاو موجب تغییر عقل و سرگشتگی فهم و کندذهنی و فراموشی زیاد می‌شود.۲۰

پرهیز از خوردن گوشت: امام صادق (ع) فرمود: هر کس چهل روز گوشت نخورد اخلاقش بد و عقلش تباه می‌شود.۲۱

عوامل سلامت و رشد عقل

امام علی (ع) می‌فرماید: عقل غریزه‌ای است که با دانش و تجربه فزونی می‌یابد.۲۲ و نیز فرمود: اندیشه فراوان در حکمت، عقل را بارور می‌کند۲۳؛ همچنین فرمود: رها کردن چیزی که برایت سودمند نیست عقلت را کامل می‌کند۲۴٫

تأثیر مواد غذایی در رشد عقل

در اینجا به برخی مواد غذایی و اموری دیگر که در رشد و تقویت عقل مؤثر است، اشاره می‌شود:

رسول اکرم (ص) فرمود: از خورشت کدو فراوان استفاده کنید، زیرا موجب رشد مغز و افزایش عقل است.۲۵

امیرمؤمنان (ع) فرمود: حجامت، مایه صحت بدن و قوت عقل است.۲۶

امام صادق (ع) فرمود: هر کس در آغاز روز خود را خوشبو کند خِرَدش تا شب با وی خواهد بود.۲۷

به فرموده امام رضا (ع): سرکه، ذهن را تیز و عقل را افزون می‌کند۲۸ و فرمودند: «به» بخورید، که موجب فزونی عقل است.۲۹

نکته:‌ اجمالاً تأثیر این اعمال و خوراکی‌ها بر افزایش فهم آدمی جای انکار نیست؛ ولی این نکته قابل توجه است که برای سلامت ذهن و تقویت حافظه و رشد فهم عوامل زیادی تأثیر دارند که تغذیه مناسب یکی از آن‌هاست چنان‌که ممکن است موانع فراوانی در کار باشد که از اثرگذاری خوراکی‌ها و عوامل پیش گفته جلوگیری کنند، بنابراین آنچه در این گونه احادیث مطرح می‌شود حکمی کلی و عمومی نیست تا همگان را در هر موقعیت و وضعیتی در بر گیرد و هر نوع بیماری جسمی یا روحی آنان را شامل شود، بلکه تأثیر این خوراک‌ها و اعمال به شرایط و موانع مربوط، بستگی دارد.

پی‌ نوشت‌ ها :

۱- مراحل اخلاق در قرآن، ص۶۹

۲- نهج‌البلاغه، حکمت ۲۵۲

۳- سوره اسراء آیه ۸۲

۴- سوره احزاب، آیه ۳۲

۵- سوره مائده، آیه ۵۲

۶- شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، ص۱۱۹

۷- سوره مائده، آیه ۹۰

۸- عیون اخبار الرضا ع، ج ۲، ص ۹۸؛ وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۳۲۹

۹- غرر الحکم، ص۶۶

۱۰- تسنیم، ج۲، ص۳۳۶

۱۱- الکافی، ج۶،ص ۴۱۲