از دنيا، بسيار بد گفته مي شود، به گونه اي كه گويي پست تر و پليدتر از دنيا وجود ندارد و دنيا همان ابليس و شيطان مجسم است. سرزنش ها و نكوهش هايي كه نصيب دنيا مي شود به اندازه اي است كه هر كسي از اتهام منسوب بودن به آن گريزان است، چه رسد كه وي را دنيوي بخوانند يا او را دنيادوست و بدتر از همه، دنياپرست بدانند. پرسش نويسنده در اين مطلب اين است كه آيا واقعا دنيا در آموزه هاي وحياني قرآن و اسلام از چنين موقعيت و جايگاهي برخوردار است و خلقت آن پست تر از هر آفرينشي حتي ابليس و شيطان است. اگر دنيا اين اندازه در نظام احسن هستي، پست و بد است پس اصولا چرا خداوند حكيم و فرزانه آن را آفريده است و بدتر از آن چرا انسان را در آن قرار داده و براي انسان، زندگي دنيوي رقم زده است در حالي كه خداوند، انسان را اشرف و اكرم آفريده هايش معرفي مي كند؟ با هم پاسخ اين پرسش را در اين مطلب پي مي گيريم.

جايگاه دنيا در نظام احسن
خداوند بارها در قرآن از نظام احسني سخن به ميان آورده كه مجموعه دنيا نيز بخشي از آن به شمار مي آيد. اين نظام به گونه اي آفريده شده كه هر چيزي از آن بر اساس هدف و حكمتي در سر جايش قرارگرفته است؛ از اين رو به عنوان نظام مبتني بر عدالت نيز معرفي شده است.
دنيا، نامي براي بخشي از هستي است كه آسمان ها و زمين در آن مجموعه قرار مي گيرد. دنيا را دنيا گفته اند، چرا كه نسبت به حالت كنوني انسان، نزديك است و به انسان دنو و نزديكي دارد، يا آن كه در هنگام سنجش با نظام ديگري كه پس از فروپاشي دنيا پديد خواهد آمد و از آن به نظام آخرت تعبير مي شود، پست تر و كم ارزش تر است از اين رو اهل لغت از جمله ابن منظور بر اين باور است كه نام دنيا به اين بخش از مجموعه هستي، از جهت نسبت سنجي با آخرت به آن داده شده است. لذا آن را نقيض آخرت و نامي براي جهان مادي كنوني دانسته است. (لسان العرب، ج4، ص420، «دنا»).
بنابراين نام گذاري اين بخش از هستي، به نسبت جهاني ديگر يعني آخرت انجام شده است. هر چند كه براساس هر دو تفسير، اين نام گذاري نسبت به امري ديگر مي باشد، ولي در نام گذاري اخير، بيش تر به جنبه ارزشي آن توجه شده است. به اين معنا كه دنيا نسبت به آخرت كه جهاني نيك، مانا و پايدار است، جهاني كم ارزش تر به شمار مي آيد، زيرا دنيا تركيبي از خير و شر، بي ثبات و ناپايدار است. خداوند در آيات 16تا 17 سوره اعلي مي فرمايد: «بل توثرون الحياه الدنيا و الاخره خير و أبقي؛ بلكه حيات و زندگي دنيوي را برگزيده اند، در حالي كه آخرت بهتر و ماندگارتر است.»
خداوند در اين آيه و آيات ديگر تبيين مي كند كه آخرت نسبت به دنيا از نظر كيفيت و كميت برتر است؛ چرا كه از نظر كيفيت همه اش خير است و از نظر كميت نيز از بقا و ماندگاري بيش تري برخوردار مي باشد.

دنياي بي نسبت
اگر دنيا را در همان نظام احسن، به تفسير و تبيين و توصيف بنشينيم بايد گفت كه دنيا، خود نظامي كامل و نيك و خير است؛ چرا كه در آن همه چيز به بهترين شكل و براساس نظام عدل در جايگاه درست و مناسب خود قرار گرفته است. آيات قرآني كه به توصيف آسمان و زمين پرداخته، خود گواه اين معناست كه دنيا در نظر خداوند و قرآن، بهترين و زيباترين نظام ممكن است. خداوند در آيه 23 سوره اعراف به دنيا و زينت هاي آن اشاره كرده و مي فرمايد كه اين خداوند است كه دنيا را به اين شكل زيبا آراسته است.
آسمان دنيا را به ستارگاني نوراني و زيبا آراسته است تا همه آفريده هايش از آن بهره مند شوند؛ چنان كه از روزي ها و طيبات آن بهره مي برند.
بنابراين، هرگاه دنيا به عنوان يك نظام مستقل، جدا از آخرت يا نسبت آن به انسان و دلبستگي هايش سنجيده شود، نظامي زيبا و نيك و خوب مي باشد.

دنياي با نسبت
اما هرگاه دنيا نسبت به آخرت سنجيده شود يا نسبت به انسان سنجيده شود، ديگر آن گونه كه پيش از اين گفته شد، از موقعيت و جايگاه بلند برخوردار نخواهد بود؛ چرا كه نسبت به نظام آخرت و جهان ديگر، نظامي ناقص است كه مهم ترين ويژگي در نقصان آن، همين وجود شر در كنار خير و ناپايداري و فناي آن است.
همچنين اگر دنيا نسبت به انسان سنجيده شود و بخواهيم نسبت دنيا به انسان را به دست آوريم، مي بايست به نوع تعلق و وابستگي انسان توجه يابيم. به اين معنا كه اگر انسان به دنيا به عنوان يك فرصت استثنايي «شدن» بنگرد، در آن حالت چون از هدف خلقت خود و هستي غافل نيست، دنيا بهترين ابزار براي شدن هاي كمالي و دست يابي به مظهريت ربوبيت و خلافت الهي از طريق متاله شدن مي باشد.
اما اگر انسان به دنيا به عنوان تمام هدف بنگرد و زينت هاي دنيا را زينت هاي خويش بشمارد و به آن دلبسته شود، در اين صورت است كه دنيا بدترين حالت را نسبت به انسان پيدا مي كند.
به سخن ديگر، دنيا به خودي خود نسبت به انسان خنثي است. اما اگر انسان تعلق خاطر به دنيا و زينت هاي دنيا داشته باشد و بخواهد آن را زينت خويش قرار دهد، در اين صورت است كه به يك امر ضد ارزشي تبديل مي شود، اما اگر اين گونه نباشد و انسان آن را ابزاري كامل براي رشد و تعالي بشمارد و بخواهد از ابزار و فرصت عمر براي متاله و خدايي شدن بهره برد، اين دنيا بهترين جايگاه براي انسان خواهد بود.
خداوند در آيه 23 سوره اعراف استفاده مومنان از زينتها و نعمتهاي پاكيزه در زندگي دنيا را مقصود اصلي از آفرينش آنها مي داند و بيان مي كند كه تحريم كنندگان زينتهاي حلال و پاكيزه دنيا مستحق نكوهش و سرزنش خداوند هستند؛ چرا كه با تحريم زينت هاي حلال دنيا بر خود، بهترين فرصت و ابزار رشد و تعالي را از دست داده و از بسياري از كمالاتي كه به كمك آن ها مي توانستند كسب كنند خود را محروم ساخته اند. از اين رو خداوند مومنان را به استفاده تمام و كامل از نعمت هاي دنيوي دعوت كرده و از آنان مي خواهد تا با بهره گيري از همه ابزارهاي موجود در دنيا در مسير هدف اصلي آفرينش گام بردارند.
البته از نظر قرآن هرگونه دلبستگي به دنيا و زينت هاي آن امري ناپسند و زشت است، چرا كه موجبات غفلت آدمي از خدا و هدف اصلي آفرينش را فراهم مي آورد. (كهف، آيه 82)
البته چشم پوشي از زينت هاي دنيا و زخارف آن بسيار سخت است و عبور از دلبستگي و علاقه به آن نيازمند صبر و شكيبايي مي باشد. (قصص، آيات 97 و 08) چنان كه استفاده درست از نعمت هاي الهي در دنيا نيز همواره با رنج و سختي همراه است و نمي توان به سادگي و آساني از نعمت هاي الهي در دنيا براي رسيدن به كمالات بهره برد؛ (اعراف، آيه 23 و نيز مجمع البيان، ج 3-4، ص638) چرا كه انسان اگر بخواهد از اين نعمت ها بهره برد بايد مواظب باشد كه دلبسته به آن نشود و آن را هدف خويش قرار ندهد و نيز گرفتار غفلت نشود. چرا كه دنيا به سبب زينت هايش بسيار فريبنده است و آدمي را به سادگي به خود مي خواند و از خدا غافل مي سازد. در حالي كه در آخرت چنين چيزي نيست و همه آخرت خير بي شر است و همين موجب مي شود تا دنيا نسبت به آخرت اين گونه سخت و رنج آور باشد؛ زيرا براي استفاده درست از نعمت هاي دنيوي نيز لازم است كه آدمي همواره رنج و مشقت و صبر را تحمل كند و هوشيار باشد تا در دام دنيا و شيطان نيفتد.
به هر حال، هرگاه دنيا نسبت به انسان نيز سنجيده شود، دو حالت متضاد دارد. به اين معنا كه اگر دلبستگي نباشد، بهترين نظام براي متاله و خدايي شدن و ظهور انسان در مظهريت ربوبيت و خلافت الهي است و اگر همراه با دلبستگي باشد، چيزي جز خسران و زيان ابدي نخواهد بود. از اين رو قرآن، اصل حضور انسان در دنيا را مساوي با خسران ارزيابي مي كند، چرا كه اكثريت به همين ظواهر و زينت هاي دنيا دلبسته مي شوند و آن را هدف غايي خويش قرار مي دهند و تنها اندكي از انسان ها هستند كه آن را ابزاري براي متاله شدن از طريق شناخت و معرفت حقيقت هستي و عمل صالح قرار مي دهند و از خسران دايمي رهايي مي يابند. (سوره عصر و آيات ديگر)

كار و تلاش به عنوان فضيلت
از آن چه گفته شد به سادگي به دست مي آيد كه دنياي خوب، دنيايي است كه به عنوان نظام كامل خداوندي و ابزار كارآمد تعالي براي انسان ديده شود. به اين معنا كه دنيا ابزاري مهم و بي نظيري است كه انسان جز از راه آن نمي تواند به بلوغ كمالي خويش برسد و حضور انسان تنها در زمين است كه وي را مهيا براي مظهريت ربوبيت و خلافت الهي مي كند.
اين جاست كه هرگونه كار و تلاش در خود و دنيا يعني خودسازي و آبادسازي زمين، يك هدف تلقي مي شود به شرط آن كه انسان هدف غايي را فراموش نكند و بداند كه هرگونه تعليم و تربيت و آبادسازي و عمران زمين و بهره مندي از زينت هاي آن براي خدايي شدن و متاله شدن است.
خداوند در آيات بسياري از جمله آيه 02 سوره يونس و 51 سوره طه و 93 و 04 سوره نجم و 53 سوره نازعات، دنيا را محلي براي سعي و تلاش و كار انسان معرفي مي كند كه در آن مي توانند با خدايي شدن، توشه آخرت برگيرند. بنابراين دنيا، عرصه مسابقه و تلاش، براي كسب سعادت آخرتي است كه هر انساني بايد به آن توجه يابد. (حديد، آيات 02 و 12) چرا كه انسان، شاهد تلاش و عمل دنيايي خويش، در روز واپسين و آخرت خواهد بود كه به شكل متاله خدايي شده در قيامت ظهور و بروز مي كند. (نجم، آيات 93 و 04 و آيات ديگر) از اين رو خداوند در آيه 51 سوره طه، پاداش و كيفر هر انسان در آخرت را، در برابر تلاشهاي وي در دنيا برمي شمارد. به اين معنا كه انسان هر آن چه در دنيا گرد آورد و ساخت، در آخرت خواهد ديد و چشيد.
به هر حال، دنيا براي اهل بصيرت و بيداري، يك فرصت استثنايي براي خدايي شدن و دست يابي به تقرب از طريق تاله است كه با عبوديت و تلاش و سعي در دنيا به دست مي آيد. كسي كه تقواي الهي پيشه كند، از كمالات دنيوي و نعمت هاي استثنايي و فرصت بي نظير و بي مانند عمر كوتاه خويش در دنيا بهره مي گيرد و خدايي مي شود. خداوند هرگونه تلاش براي دستيابي به ثروت و امكانات دنيا را تنها با حفظ تقوا، موجب آسيب نرسيدن به سعادت آخرتي برمي شمارد. (آل عمران، آيات 196 تا 198) بنابراين هر كسي كه دل در گرو دنيا سپارد و تقوا پيشه نكند، خود را از سعادت اخروي محروم كرده است، چرا كه وسيله را هدف دانسته و ابزار، او را سرگرم كرده و از ساخت آخرت خود غافل نموده است. اين غفلت همان چيزي است كه ما از آن به بي تقوايي و بي هدفي ياد مي كنيم، چرا كه ياد و ذكر او از دل مي رود و شخص نمي كوشد تا خدايي شود و صفاتي را كه از خدا در اوست به فعليت درآورد.
خداوند در آيات بسياري كار و تلاش انسان را به عنوان فضيلت برمي شمارد. درآيه 02 سوره مزمل، تلاش هاي مؤمنان و كار و سعي ايشان براي بهره مندي از روزي و نعمت الهي را جست و جوي فضيلت برمي شمارد و مي فرمايد: و آخرون يضربون في الارض يبتغون من فضل الله، و عده اي ديگر در زمين سفر مي كنند و در پي روزي خدا هستند.

كار و تلاش به عنوان غفلت
اما اگر دنيا به جاي آن كه ابزار و وسيله باشد خود به هدف تبديل شود و انسان، علاقه مند و دلبسته به دنيا شود؛ دراين صورت همين كار و تلاش آدمي در دنيا به جاي آن كه فضيلت شمرده شود، به عنوان غفلت شمرده مي شود؛ چرا كه كار و تلاش، آدمي را سرگرم خود مي كند و از هدف اصلي يعني ياد خدا و متأله و خدايي شدن بازمي دارد.
خداوند در آياتي از جمله آيه 89 سوره اعراف، درباره كار و تلاش كساني كه اهل تقوا نيستند و خود را به دنيا مشغول داشته اند، مي فرمايد كه اين كارشان چيزي جز لعب و سرگرمي نيست. از اين رو به آنان هشدار مي دهد كه اين قدر خود را سرگرم دنيا نكنند و مشغول كار و تلاش نباشند تا زينت هاي دنيا را زينت خود سازند و آنان بايد بترسند كه خداوند ايشان را درحال سرگرم شدن به دنيا بگيرد و به دوزخ برساند.
از نظر قرآن با توجه به آيات 69 تا 79 سوره اعراف، تنها انسان هايي كه اهل تقوا و بيدار هستند، از كار و تلاش خويش به درستي بهره مي برند و از غفلت و سرگرمي رها بوده و از بركات مادي و معنوي و زميني و آسماني دنيا بهره مند خواهندشد؛ اما كساني كه اهل تقوا و بصيرت نباشند؛ يا درخواب غفلت هستند يا سرگرم به كار دنيا مي باشند و خداوند ايشان را دراين حالت مي گيرد و به عذاب سخت دوزخ مي رساند.
بسياري از مردم از كار و تلاش، همان كار و تلاش را مي شناسند و مي خواهند و اين گونه است كه سرگرم چيزي به نام كار مي شوند و تمام سعي و تلاش ايشان مصروف اين معنا مي شود كه زينت هاي دنيا را به نام خود بزنند. اين ثبت و ضبط امكان ندارد؛ چرا كه اين ها زينت هايي است كه خداوند براي دنيا ساخته و به نام دنيا به ثبت رسانيده است و هرگونه تلاش براي ثبت آن به نام انسان، دزدي آشكار و بهتان و افترايي بيش نيست و يا تلاشي نافرجام است چرا كه اينها قابل انتقال به غير از دنيا نيستند و نمي توان زينت دنيا چون مال و اسب و زراعت و زنان و فرزندان گاو و گله را به نام خود زد. (آل عمران، آيه 41). اين گونه است كه اين عروس هزار داماد هر روز به عقد كسي درآمده و آنان را هلاك كرده و همانند زنان سرخور، دنيادوستان و دنياپرستان را هلاك كرده است.
انسان بايد هوشيار باشد كه تلاش و كار در دنيا كه ابزاري براي آباداني و دستيابي به امكانات «شدن» هاي كمالي است، مبادا او را غافل كرده و از حقيقت كار و تلاش بازدارد. حقيقت كار و تلاش در دنيا، بهره مندي از نعمت هاي زمين و دنيا براي متأله و خدايي شدن است نه آن كه خود اصالت يابد و هدف بشر گردد. انسان در دنيا هرچه بهتر و بيشتر كار و تلاش كند، بيش تر از حقيقت خود آگاه و آن را بروز و ظهور مي دهد و در آخرت تجسم اعمال خود را به شكل كامل تري مي بيند. از اين رو خداوند در آيات 71تا 12 سوره اسراء، پاداش هر انساني را مبتني بر مقدار تلاش وكار او قرار داده است.
ازنظر قرآن كافران چون اهل غفلت هستند و يا درخواب و يا سرگرم به كارهاي دنيوي شده اند و به آن دل بسته اند، كار و تلاش ايشان ثمري نخواهدداشت، هرچند كه آنان، خود را خوب و پسنديده بپندارند. (كهف، آيات 102 و 104) همچنين از نظر قرآن، ميان دلبستگي به زينتهاي دنيا با ذكر و ياد خدا ناسازگاري وجود دارد و كسي كه به دنيا دل بسته است و كار او را به خود سرگرم كرده، نمي تواند به خدا دلبسته باشد و درمسير متأله شدن گام بردارد. (كهف، آيه 82)
به هرحال دنياي خوب، دنيايي است كه انسان، كار و تلاش در آن را به عنوان يك فرصت غيرقابل تكرار و استثنايي مي شمارد و مي كوشد تا دنيا او را سرگرم نكند و بازيچه قرار ندهد تا بتواند با ذكر خداوند و تقواي از دنيا و عدم دلبستگي به آن، با معرفت و بصيرت، به سوي متأله شدن گام بردارد و مظهر اسماي الهي شده و خلافت ربوبي الهي را مظهر شود.
اما دنياي بد، دنيايي است كه شخص از وسيله بودن و ابزاري بودن دنيا غفلت ورزيده و به آن اصالت بخشد و زينت هاي آن را براي خود خواهد و براي كسب آن تلاش و كوشش نمايد و چنان سرگرم دنيا شود كه از خدا و آخرت و خدايي شدن غافل گردد. چنين دنيايي، واقعا دنياي پست و زيانباري است كه نمي توان از آن جز به دوزخ واقعي ياد كرد؛ چرا كه دوزخ آخرت، تجسم همين دوزخي است كه انسان براي خود در دنيا و از دنيا ساخته است.