انسان چون سايرموجودات خداوند مخلوق است. پس زماني بوده كه او خلق نشده است. پس محتاج علتي است كه او را خلق كند و علت خلق او جز خالق هستي نيست، كه هر وقت اراده كند، مخلوق خود را از ميان مي‏برد. پس موجودي كه اصل وجودش وابسته به ديگري است، چه چيزي دارد كه او را چنين متجري كرده و حتي ادعاي خدايي مي‏كند؟!
"همه را جمع كرد و ندا داد و گفت: من پروردگار برتر شما هستم".(1)
او كسي جز فرعون نبود. به همين دليل انسان فقير و نادار اگر متكبر شود، چن از اصل و ريشه جاوداني برخوردار نيست، موجب مي‏شود كه در هوا معلق شد و سر انجام سقوط كند.
انساني كه فقط خودش را قبول دارد و دچار عجب و خودبيني است و يا خود را از ديگران برتر مي‏داند و متكبر است، از امتيازي كه خدا به او داده كه عقل و شعور است، سوء استفاده كرده، حتي گاهي بر خالق خويش متكبر مي‏شود، چه رسد به هم نوع خودش. اين صفت رذيله بيشتر دامنگير افرادي مي‏شود كه به مقام و موقعيتي رسيده و به جاي خدمت به خلق بر مركب طغيان سوار شده، به پيش مي‏تازند.
حضرت امام خميني(ره) سبب و علت اصلي كبر و غرور را چنين بيان مي‏كند:
"كبر را اسباب بسياري است كه بر گشت تمام آن‏ها به اين است كه انسان در خود كمالي توهم كند كه آن باعث عُجب شود و مخلوط با حب نفس گرديه، حجاب كمال ديگران شده، آن‏ها را ناقص‏تر از خود گمان كند، و اين سبب ترفع قلبي يا ظاهري گردد و به همه بندگان خدا به نظر حقير و تعيير نگاه كند".(2)
حضرت امام نقطه اصلي انحراف و به وجود آمدن غرور راتوهم وتخيل از وجود كمال مي‏داند و چون حب نفس در انسان امري طبيعي به نظر مي‏رسد، ان تخيل را با حب نفس مخلوط كرده، و در نتيجه به شخص متكبر و يا خود بين تبديل مي‏شود.
مفاسد غرور چيست؟
امام خميني مي‏فرمايد: "بدان كه اين صفت زشت ناهنجار هم في نفسه داراي مفاسد است و هم از آن مفاسد بسيار زاييده شود. اين رذيله انسان را از كمالات ظاهري و باطني و از حظوظ، لذت، دنيوي و اخروي باز دارد و توليد بغض و عداوت كند و انسان را از چشم خلايق بيندازد و پست و ناچيز كند و مردم را وادار كند كه با او معارضه، مقابله، به مثل كنند و ارا خوار كنند و تحقير نمايند چنان چه از رسول اكرم(ص) نقل شده است كه فرمود: "لن يدخل الجنة من في قلبه مثقال حبة من خردل من كبر؛ (3) داخل بهشت نمي‏شود كسي كه در قلبش ذره كوچكي از غرور باشد".
چگونه مي‏توان بر غرور علمي و معنوي خود غلبه كرد؟
تمام موجودات از جمله انسان‏ها رابطه‏اي بين مبدأ و منتها هستند، يعني مسافراني‏اند كه چند روزي به عنوان ميهمان به اين سرا آمده و سرانجام به مقصد اصلي خواهند رسيد.
خداوند در قرآن براي آن كه عظمت و شرافت انسان را بيان كند مي‏فرمايد: "ما اين امانت را بر آسمان‏ها و زمين و كوه‏ها عرضه كرده‏ايم، از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسيدند. انسان آن امانت را بر دوش گرفت كه او ستمكار و نادان بود".(4)
ناداني و جهل انسان او را به غرور مي‏كشاند. قرآن مي‏فرمايد: "اي آدمي! چه چيز تو را به پروردگار كريمت مغرور كرده است؟".(5)
از جمله اصلي‏ترين عامل سركوبي و غلبه بر كبر اعتراف به كبر و ناداري است. امام خميني در اين باره مي‏نويسد:"پس معلوم شد كه تكبر نيست مگر از غايت جهل و ناداني! هر كس جهلش بيتشر و عقلش ناقص‏تر است، كبرش بيشتر است. رسول خدا(ص) كه علمش از وحي الهي مأخوذ بود و روحش به قدري بزرگ بود كه يك تنه غلبه بر روحيات ميليون‏ها ميليون بشر كرد، تواضعش با بندگان خدا از همه كس بيشتر بود. كراهت داشت كه اصحاب براي احترام او به پا خيزند، وقتي وارد مجلس مي‏شد، پايين مي‏نشست، روي زمين طعام ميل مي‏فرمود و روي زمين مي‏نشست و مي‏فرمود: "من بنده‏اي هستم، مي‏خورم مثل خوردن بنده و مي‏نشينم مثل نشستن بنده".(6)
تا انسان اعتراف به جهل خود نكند، هرگز از مَركب غرور و تكبر وخودخواهي پايين نخواهد آمد. اين مركب ممكن است مركب علم يا معنويت يا عرفان يا سلطنت و مقام باشد. مثال عاميانه اما پر معنايي وجود دارد كه درخت هر چه ثمرش بيشتر باشد، سر به پايين خواهد آورد. جمله‏اي معروف منتسب به ابن سينا، اين فيلسوف بزرگ است كه: "بعد از اين همه دانستن و داشتن علم، به جايي رسيده‏ام كه فهميدم هيچ نمي‏دانم.
اعتراف او به جهل، وي را جاهل نمي‏كند، بلكه او به علم نونور ازلي مربوط شده كه مي‏فهمد هر چه مي‏دانسته، در مقابل علم الهي و معلومات ازلي هيچ است. البته شيطان حجاب بزرگي است.
نتيجه: تكبر و غرور ممكن است از هر ناحيه‏اي ايجاد شود و راه علاج آن تدبر و تفكر در آيات الهي و رسيدن به اين معنا است كه در مقابل خالق هستي هيچ نيست و اعتراف به جهل و تقويت اين باور، راه اصلي و اساسي غلبه بر غرور است.
پي نوشت‏ها:
1 - نازعات(79) آيه 24، و 25.
2 - امام خمين، چهل حديث، ص 84.
3 - همان، ص 83.
4 - احزاب (33)، آيه‏71.
5 - انفطر (82)، آيه 6.
6 - امام خميني، چهل حديث، ص 95.