مقدمه (شيوه‏هاي وحي به پيامبران)
بر اساس فرموده قرآن كريم، وحي به پيامبران به سه شيوه ممكن است واقع شود:
و ما كان لبشر ان يكلّمه الله الاّ وحيا او من وراء حجاب او يرسل رسولاً فيوحي باذنه ما يشاء انّه عليّ حكيم هيچ بشري را نرسد كه خدا با او سخن بگويد جز [از راه] وحي يا از فراسوي حجابي، يا فرستاده‏اي بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحي نمايد. آري، اوست بلند مرتبه‏ي سنجيده كار{M(سوره شوري، آيه 51).
با توجه به آيه‏ي فوق وحي به سه نوع تقسيم مي‏شود:
1. وحي مستقيم و بدون واسطه: در اين حالت، مخاطب كلام را مستقيم از خداوند دريافت مي‏كند. و واسطه‏اي بين متكلم و مخاطب نيست.
2. وحي از پس حجاب (وحي با واسطه‏اي كه مظهر كلام الهي است): در اين حالت، كلام الهي از جايگاهي ظهور مي‏كند يعني آن جايگاه واسطه و محل تجلّي و ظهور كلام الهي مي‏شود. مانند ايجاد صدا در فضا و يا ايجاد صدا از درخت، كه متكلم خداوند است و درخت حجابي است كه مظهر كلام اوست.
3. وحي از طريق فرشته و پيك وحي (وحي با واسطه‏اي كه مصدر كلام الهي است): در اين حالت، فرشته‏ي امين به عنوان حامل پيك وحي، كلام الهي را به اذن و مشيت الهي به پيامبر مي‏رساند. بنابراين، انبيا يا وحي را مستقيم از خداوند دريافت مي‏كنند يا آنكه خداوند از فراسوي يك حجاب با آنان سخن مي‏گويد و يا پيك و فرشته‏اي را اعزام مي‏كند. نوع اول بدون واسطه است كه بر اساس آيات قرآن، نزول دفعي قرآن بر رسول اكرم(ص) چنين بوده است انّك لتلقّي القرآن من لدن حكيم عليم به درستي تو قرآن را از سوي حكيمي دانا دريافت مي‏داري{M(سوره نمل، آيه 6).
نوع دوم دريافت وحي با واسطه‏اي است كه مظهر (محل تجلي و ظهور) كلام الهي است مانند وحي به حضرت موسي(ع) در ابتداي بعثت ايشان: فلمّا ايتها نودي من شطي‏ء الواد الايمن في البقعة المباركة من الشجرة اَن يا موسي انّي انا الله ربّ العالمين پس چون به آن [آتش[ رسيد، از جانب راست وادي، در آن جايگاه مبارك، از آن درخت ندا آمد كه: اي موسي، منم، من خداوند، پروردگار جهانيان{M(سوره قصص، آيه 30).
نوع سوم دريافت وحي با واسطه‏اي است كه مصدر كلام الهي است يعني پيك اميني است كه پيام الهي را گرفته و او به پيامبر وحي مي‏كند و پيامبر كلام الهي را از آن واسطه دريافت مي‏كند ... فانّه نزّله علي قلبك باذن الله به درستي كه او [جبرئيل]، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل كرده است...»{M(سوره بقره، آيه 97.
) بنابراين: اولاً با توجه به مقدمه فوق، بر اساس فرموده‏ي قرآن كريم، وحي هميشه با واسطه‏ي فرشتگان نيست بلكه تنها در برخي حالات با وساطت فرشتگان بر پيامبران وحي مي‏شود.
ثانيا (اساس پاسخ) بر طبق اراده‏ي حكيمانه‏ي خداوند، عالم هستي بر اساس نظام علت و معلول و اسباب و مسببات استوار شده است. بر اين اساس، فيوضات الهي از طريق وسائط و مجاري در يك قوس نزولي به عالم دنيا و طبيعت مي‏رسد و هيچ فيضي از ناحيه مصدر اول بدون طي مجاري وسط به مراتب و سطوح نازله نخواهد رسيد. زيرا مراتب نازله‏ي وجود، توان و قابليت درك مستقيم فيض را از مصدر اول ندارد. فيض از مصدر اول يعني خداوند ظهور مي‏كند و با طي مجاري وسط به عالم طبيعت مي‏رسد. طفره از قانون عليت نه در قوس نزول راه دارد و نه در قوس صعود. در قوس صعود نيز ممكن نيست كه يك موجود طبيعي بدون طي درجات و مراتب، به مرتبه‏ي عند اللهي برسد.
بر اين اساس، وحي و كلام الهي نيز كه از مصدر اول يعني خداوند صادر مي‏شود بر همين منوال به پيامبر و مخاطب وحي مي‏رسد. آنجا كه پيامبر بدون واسطه و مستقيم وحي را دريافت مي‏كند، در حقيقت پيامبر در يك قوس صعودي با سير و عروج روحاني تمام مراحل و مراتب را طي مي‏كند و با پشت سر نهادن وسائط به مقام عند اللهي مي‏رسد و خود نزديكترين مخلوق به خداوند مي‏شود و لذا پيام الهي را مستقيم از مصدر اول دريافت مي‏كند و خود جلوه‏گاه مصدر اول و محل ظهور كلام الهي مي‏شود اينكه گاهي هنگام دريافت وحي حالت خاصي بر پيامبر اكرم عارض مي‏شد به فرموده‏ي امام معصوم به جهت دريافت مستقيم وحي بوده است كه خداوند بر پيامبر متجلي مي‏شد و او جلوگاه مصدر اول مي‏شود: «امام صادق(ع): ذاك اذا لم يكن بينه و بين الله احد، ذاك اذا تجلّي الله له اين حالت در مرحله‏اي بود كه بين رسول اكرم و خداوند هيچ واسطه‏اي نبود و خداوند سبحان براي پيامبر تجلي مي‏كرد{Mتوحيد صدوق، ص 115.
() بنابراين تفاوت اقسام وحي و كلام الهي، نسبت به مخاطب و گيرنده‏ي وحي است نه مبدأ وحي و متكلم يعني خداوند فيض الهي همواره بر اساس نظام اسباب و مسببات و از طريق وسائط مي‏رسد لكن آنگاه كه پيامبر مدارج صعود را پيموده و وسائط را پشت سر نهاده و روح مطهر او مجاري و اسباب مياني را در درون خود طي كرده است، خود مجلا و مظهر فيض الهي شده و وحي را مستقيم دريافت مي‏كند و آنگاه كه در مراحل پائين‏تر از آن است، وحي را با واسطه مي‏گيرد. در نتيجه نياز به واسطه‏ي در وحي و فرشته‏ي وحي، از ناحيه خداوند نيست بلكه از ناحيه مخاطب وحي يعني پيامبر است. گاهي پيامبر در مرتبه‏اي است كه مي‏تواند فيض را بلا واسطه دريافت كند و گاهي در مرتبه‏اي است كه با واسطه دريافت مي‏كند.
مراجعه كنيد به تفسير موضوعي قرآن كريم، آيت‏الله جوادي آملي، ج 3، ص 249.