عید غدیر شاید عظمتی چون عظمت دین خدا بر روی زمین و تمامی پیامبران الهی و انسانهای خدایی از ابتدای تاریخ تا انتهای حضور بشر در روی کره زمین را داشته باشد، چون آن مهر ختمی که بر تمامی ادیان الهی بوسیله ظهور دین اسلام زده شد بدون نگین ولایت هیچگاه کامل و تمام و اثر بخش نبود و ظهور و بروز این نگین در عید بزرگ روز غدیر خم می باشد.

اما امروز می خواهیم در حد گنجاینش این مقال و حوصله مخاطب به یک شبهه و جواب آن در مورد آیه ای که در این روز بزرگ نازل شده است بپردازیم.

آیه اکمال دین و اتمام نعمت که شیعه با آن به ولایت و امامت امیرالمومنین علیه السلام استدلال می کند در میان آیات حلال و حرام آمده است،با این وجود ممکن است شخصی بگوید که اصلا این آیه در مورد کامل شدن بحث احکام است و اینکه شما آیه ای که در میان بیان حلال و حرام آمده و اصلا ربطی به مسئله جانشینی ندارد را چرا بدین عنوان مطرح و تفسیر می نمایید؟

علمای بزرگ شیعه از دیر باز بر این مطلب واقف بوده و بوسیله دلایل قطعی و روایات وارد شده از طریق خود اهل سنت و نیز شیعیان بدین شبهه پاسخ گفته اند و اینکه آنچه مانند شعاع نور خورشید روشن است آن است که نه فقط این آیه، آیات بسیار و احادیث فراوانی در اثبات خلافت و ولایت مولای متقیان وارد شده که مضمون آن مورد قبول فریقین می باشد.

آیه ۳سوره مائده:

حُرِّمَت عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لحَْمُ الخِْنزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَیرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُترَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ مَا أَکلَ السبُعُ إِلا مَا ذَکَّیْتُمْ وَ مَا ذُبِحَ عَلى النُّصبِ وَ أَن تَستَقْسِمُوا بِالأَزْلَمِذَلِکُمْ فِسقٌ الْیَوْمَ یَئس الَّذِینَ کَفَرُوا مِن دِینِکُمْ فَلا تخْشوْهُمْ وَ اخْشوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْت لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَمْت عَلَیْکُمْ نِعْمَتى وَ رَضِیت لَکُمُ الاسلَمَ دِیناًفَمَنِ اضطرَّ فى مخْمَصةٍ غَیرَ مُتَجَانِفٍ لاثْمٍفَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ‏

گوشت مردار و خون و گوشت خوک و حیواناتى که به غیر نام خدا ذبح شوند و حیوانات خفه شده ، و به زجر کشته شده ، و آنها که بر اثر پرت شدن از بلندى بمیرند ، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگرى مرده باشند ، و باقیمانده صید حیوان درنده ، مگر آنکه ( به موقع بر آن حیوان برسید و ) آنرا سر ببرید و حیواناتى که روى بتها ( یا در برابر آنها ) ذبح شوند ( همگى ) بر شما حرام است و ( همچنین ) قسمت کردن گوشت حیوان بوسیله چوبه‏هاى تیر مخصوص بخت‏آزمائى ، تمام این اعمال فسق و گناه است – امروز کافران از ( زوال ) آئین شما مایوس شدند ، بنابراین از آنها نترسید و از ( مخالفت ) من بترسید ، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آئین ( جاودان ) شما پذیرفتم-اما آنها که در حال گرسنگى دستشان بغذاى دیگرى نرسد و متمایل به گناه نباشند ( مانعى ندارد که از گوشتهاى ممنوع بخورند ) خداوند آمرزنده و مهربان است .

پاسخ  اجمالی

دو مطلب جداى از هم در این آیه بیان شده است، یک مطلب مربوط به تحریم گوشت‏هاى حرام، مگر در موارد اضطرارى و مطلب دیگر مربوط به کامل شدن دین و یأس کفّار که این قسمت کاملاً مستقلّ است، به چند دلیل:

الف: یأس کفّار از دین، به خوردن گوشت مردار یا نخوردن آن ارتباطى ندارد.

ب: روایاتى که از طریق شیعه و سنى در شأن نزول آیه آمده، در مقام بیان جمله‏ى «الیوم یئس الّذین کفروا» و «ألیوم اکملت لکم دینکم» است، نه مربوط به جملات قبل و بعد آن، که درباره احکام مردار است.

ج: طبق روایات شیعه وسنّى، این قسمت از آیه: «الیوم اکملت…» پس از نصب علىّ‏بن ابى‏ طالب‏علیهما السلام به امامت در غدیرخم نازل شده است.

د: غیر از دلائل نقلى، تحلیل عقلى نیز همین را مى‏رساند، چون چهار ویژگى مهم براى آن روز بیان شده‏است: ۱- روز یأس کافران، ۲- روز کمال‏دین، ۳- روز اتمام‏نعمت االهى بر مردم، ۴- روزى که اسلام به عنوان «دین» و یک مذهب کامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است که بر همین موضوع دلالت دارد.(تفسیرنور)

الیوم یئس الذین کفروا من دینکم و ارتباطش با قسمت اول آیه:

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در این رابطه می نویسند: امر این آیه شریفه در قرار گرفتنش در این جای خاص و سپس دلالتش بر معنا ، عجیب است ، برای اینکه اگر در صدر آیه یعنی جمله : حرمت علیکم المیتة والدم … ذلکم فسق دقت کنی ، و آنگاه ذیل آن را بر آن اضافه نمائی که می‏فرماید : فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فان الله غفور رحیم خواهی دید که آن صدر برای خود کلامی است تام ، و اصلا در افاده معنا هیچ حاجتی و توقفی بر آیه : الیوم یئس الذین کفروا من دینکم … ندارد ، و جان کلام اینکه از این راهی که گفتیم به خوبی متوجه می‏شوی که آیه شریفه آیه‏ای است کامل ، (همانطور که آیات سوره‏های انعام و نحل و بقره که بیانگر محرمات از خوردنیها قبلا نازل شده بودند ، در إفاده معنایش مستقل و کامل بودند‏) از این تمامیت آیه نتیجه می‏گیریم که پس آیه : الیوم یئس الذین کفروا … کلامی است معترضه ، که در وسط این آیه قرار گرفته ، و لفظ آیه در فهماندن معنایش هیچ حاجتی به این جمله نداشت ، حال چه اینکه بگوئیم آیه معترضه از همان اول نزول در وسط دو آیه جای گرفته ، و یا بگوئیم : رسول خدا (صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله ‏وسلّم‏) به نویسندگان وحی دستور فرموده که در آنجا جایش دهند ، با اینکه نزول هر سه پشت سر هم نبوده و یا بگوئیم هنگام نزول با آن دو آیه نازل نشده ، و رسول خدا (صلی‏ الله‏ علیه‏ وآله‏ وسلّم‏) هم دستور نداده که در آنجا قرارش دهند ، ولی نویسندگان وحی در آنجا قرارش داده‏اند ، چون هیچ یک از این چند احتمال اثری در آنچه ما گفتیم ندارد ، هر چه باشد بالاخره این جمله ، جمله‏ای است معترضه که نه با صدر آیه ارتباطی دارد ، و نه با ذیلش .

مؤید گفتار ما بیشتر – اگر نگوئیم همه – روایاتی است که در شان نزول وارد شده ، و اتفاقا روایات زیادی هم هست ، که متعرض شان نزول جمله مورد بحث شده ، و نامی از اصل آیه نبرده ، واضح‏تر بگویم ، شان نزول جمله : الیوم یئس الذین کفروا … را متعرض شده ، و نامی از آیه : حرمت علیکم المیتة … ، به میان نیاورده ، و این خود مؤید آن است که جمله : الیوم یئس الذین کفروا … مستقل و جدای از صدر و ذیل آیه نازل شده ، و قرار گرفتن این جمله در وسط آیه مذکور یا مستند به تالیف رسول خدا (صلی‏ الله‏ علیه‏ وآله‏ وسلّم‏) است ، و یا به تالیف مؤلفین بعد از رحلت آن جناب است .

منظور از کلمه” الیوم” چه روزی است؟

اقوالی در مورد منظور “الیوم” مطرح است :

الف.روز بعثت

بعضى گفته‏ اند که مقصود از «الیوم‏» باید همان روز بعثت پیغمبر باشد به این سخن جواب داده‏اند که شما این سخن را به قرینه رضیت لکم الاسلام دینامى‏گویید،این درست است در صورتى که جملات قبلش نبود زیرا صحبت این است که من امروز دین را به پایان رساندم و نعمت را به حد اتمام رساندم، [و حال آنکه]روز بعثت روز شروع این نعمت بوده است. رضیت لکم الاسلام دینا نیز به این عنوان است که حالا که اسلام کامل شد و نعمت اسلام تمام شد من این[دین]را به عنوان آن اسلامى که مى‏خواهم، براى شما پسندیدم.پس «الیوم‏» نمى‏تواند روز بعثت باشد.

ب. روز فتح مکه

آنکه مراد از کلمه یوم روز بعد از فتح است ، که خدای تعالی کید مشرکین قریش را باطل و شوکتشان را شکست ، و بنیان دین بت پرستیشان را منهدم و بت‏هایشان را خرد نمود ، و امیدشان را از اینکه یک روز دیگر روی پای خود بایستند و در مقابل اسلام صف آرائی نموده از نفوذ اسلام و انتشار آن جلوگیری کنند قطع فرمود .

این احتمال نیز درست نیست زیرا آیه شریفه دلالت به اکمال دین دارد ، و ما می‏دانیم که بعد از فتح مکه دین خدا کامل و نعمتش تمام نشده بود ، چون فتح مکه در سال هشتم هجرت اتفاق افتاد و بسیاری از واجبات دینی اسلام بعد از این سال نازل شد و بسیاری از حلالها و حرامها بین فتح مکه و بین درگذشت رسول خدا (صلی‏ الله ‏علیه‏ و آله‏ و سلّم‏) تشریع گردید .

ج. روز قرائت ‏سوره برائت به وسیله امیر المؤمنین در منى

یا مراد از کلمه یوم بعد از آیات سوره برائت است ، و آن زمانی است که اسلام تقریبا بر شبه جزیره عرب گسترش یافته ، آثار شرک از بین رفته ، سنن جاهلیت بمرد ، زمانی که دیگر مسلمانان در معابد و معاهد دین و از آن جمله در مناسک حج احدی از مشرکین را نمی‏دیدند ، که مراسم شرک را انجام دهد ، روزگاری که دنیا به کام مسلمین شد ، و خدا آن خوف و دلواپسی که مسلمین داشتند را مبدل به امنیت کرد ، و دیگر هیچ چیزی را شرک خدا ندانستند . این احتمال هم به هیچ وجه قابل قبول نیست زیرا مشرکین عرب هر چند که بعد از نزول سوره برائت و بر چیده شدن بساط شرک از دین مسلمانان مایوس شدند ، و رسوم جاهلیت محو شد ، الا اینکه دین اسلام هنوز کامل نشده بود ، چون فرائض و احکامی بعد از سوره برائت نازل شد ، از آن جمله فرائض و احکامی است که در سوره مائده آمد ، و مفسرین اتفاق دارند بر اینکه سوره مائده در اواخر عمر رسول خدا (صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله ‏و سلّم‏) نازل شده ،و همه می‏دانیم که بسیاری از احکام حلال و حرام و حدود و قصاص در این سوره است.

پس با نادرست بودن این سه احتمال لا جرم و به ناچار باید بگوئیم مراد از این کلمه یک روز معینی است ، روزی است که خود این آیه در آن روز نازل شده ، و قهرا روز نزول این سوره است.

روز نزول آیه اکمال

شیعه در اینجا یک بیانى دارد که مدعى است هم مضمون آیات، آن را تایید می‏کند و هم تاریخ.پس مطلب در دو قسمت باید بحث‏ شود، یکى اینکه مضمون آیات تایید میکند و دیگر اینکه تاریخ تایید میکند.

اگر بخواهیم قسمت دوم را بحث کنیم یک مساله تاریخى خیلى مفصلى است.

اغلب کتابهایى که در این مورد نوشته‏ اند بیشتر روى این جهت تکیه کرده‏اند که از جنبه تاریخى و از جنبه حدیثى ثابت کنند که آیه‏ الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا در غدیر خم نازل شده است.کتاب الغدیر همین مطلب را ثابت میکند.گذشته از کتب حدیث، در مورد مورخین هم همین طور است.قدیمی ترین کتاب تاریخى اسلام از کتابهاى تاریخ عمومى اسلامى و از معتبرترین کتابهاى تاریخ اسلامى که شیعه و سنى آن را معتبر میشمارند کتاب تاریخ یعقوبى است.مرحوم دکتر آیتى هر دو جلد این کتاب را ترجمه کرده‏اند.کتاب بسیار متقنى است و در اوایل قرن سوم هجرى نوشته شده است.ظاهرا بعد از زمان مامون و حدود زمان متوکل نوشته شده.این کتاب که فقط کتاب تاریخى است و حدیثى نیست، از آن کتابهایى است که داستان غدیر خم را نوشته است.کتابهاى دیگرى – که آنها را هم اهل تسنن نوشته‏ اند – نیز حادثه غدیر خم را ذکر کرده‏ اند.

پیامبرصلی الله علیه وآله هنگامى که به غدیر خم که نزدیک جحفه (از جنبه قرائن موجود در آیه) است رسیدند، قافله را متوقف و اعلام کردند که می‏خواهم درباره موضوعى با مردم صحبت کنم.(این آیه‏ ها نیز در آنجا نازل شد.)بعد دستور دادند که منبرى برایش درست کنند.از جهاز شتر و چیزهاى دیگر مرکز مرتفعى ساختند.

حضرت رفت بالاى آن و مفصل صحبت کرد: «الست اولى بکم من انفسکم؟قالوا: بلى‏» .

آنگاه فرمود: «من کنت مولاه فهذا على مولاه‏» .بعد از این بود که این آیه نازل شد: الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى.

برخی از احادیث اهل سنت در شان نزول آیه اکمال:‏

ابوجعفر محمد پسر جریر طبری (م ۳۱۰ هـ) در کتاب الولایة، به سندش از زید پسر ‏ارقم که گفت: «آیه‌ی اکمال دین در روز غدیرخم درباره‌ی امیرمؤمنان(ع) نازل شد».‏

ابوالقاسم حاکم حسکانی به سندش از ابوسعید خدری که گفت: «چون آیه اکمال نازل شد، ‏فرستاده خدا صلی‌الله علیه وآله وسلم فرمود: «الله اکبر… و ولایت علی بن‌ابی‌طالب پس از من» و ‏فرمود: «هر که را من مولای اویم علی مولای اوست، خدایا! دوست بدار هر که را دوست داردش ‏و دشمن باش هر که را دشمنی ورزدش و یاری کن هر که را یاری کندش و خوار ساز هر که را ‏رها سازدش».‏

جلال الدین سیوطی شافعی (م ۹۱۱هـ) در الدرالمنثور ۲/۲۵۹ (۳/۱۹)، از طریق ابن‌مَردوِیه ‏و خطیب بغدادی و ابن‌عساکر همین حدیث را با الفاظی آورده که در روایت ابن‌مردویه آمده است. و ‏در الاتقان ۱/۳۱ (۱/۵۳) گوید: «… آیه اکمال، بنا به سند ابن‌مردویه، از ابوسعید خدری که گفت: ‏در روز غدیرخم نازل شد. و بنا به حدیث ابوهریره که گفت: «آیه اکمال در روز غدیرخم نازل شد ‏و آن، روز هجده ذی حجه بود که پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم از حجةالوداع باز می‌گشت…».‏

سوال شیعه

سوره مائده به اتفاق شیعه و سنى، آخرین سوره‏اى است که بر پیغمبراکرم نازل شده و این آیات، جزء آخرین آیاتى است که بر پیامبر نازل شده یعنى در وقتى نازل شده که پیغمبر(ص) تمام دستورات دیگر را در مدت سیزده سال مکه و ده سال مدینه گفته بوده و این، جزء آخرین دستورات بوده است. شیعه سؤال می‏کند: این دستورى که جزء آخرین دستورهاست و آنقدر مهم است که اگر پیغمبر آن را ابلاغ نکند، همه گذشته‏ ها کان لم یکن [هیچ و پوچ] است چیست؟ یعنى شما نمی‏توانید موضوعى نشان بدهید که مربوط باشد به سال هاى آخر عمر پیغمبر و اهمیتش در آن درجه باشد که اگر ابلاغ نشود هیچ چیز ابلاغ نشده است. ولى ما می‏گوییم آن موضوع، مساله امامت است که اگر نباشد، همه چیز کان لم یکن است، یعنى شیرازه اسلام از هم می‏پاشد. (امامت و رهبرى- شهید مرتضی مطهری ره)