بنابر آيات و روايات چه افرادي مي‌توانند شفاعت كنند؟

شفاعتاز نظر قرآن و روايات اسلامي حق شفاعت درباره گروه‌ها، افراد، مكان‌ها، قرآن و ... فراوان به چشم مي‌خورد كه به مجموع آن‌ها به اختصار اشاره مي‌شود:

يكم. خداي تبارك و تعالي؛ « و آخر من يشفع هو أرحم الرّاحمين».[1]

دوم. رسول گرامي اسلام(ص) و امامان معصوم(ع)؛ خداوند درباره شفاعت پيامبر مي‌فرمايد: « وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ  فَتَرْضَى‏؛[2] و به زودى پروردگارت (چيزى) به تو عطا كند كه خشنود شوى»، «عَسَى‏ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحْمُوداً؛[3] باشد كه پروردگارت تو را به مقامى محمود و پسنديده برانگيزد». پيامبر(ص) نيز فرمود: « ادَّخَرتُ شَفاعَتِي لِأهلِ الكَبائرِ مِن اُمَّتِي».[4] شفاعت پيامبر(ص) را شفاعت كبرا مي‌نامند.

سوم. قرآن مجيد؛ پيامبر(ص) فرمود: «... اِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرآنِ فَانَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّق؛[5] هر گاه آشوب‌ها چون شب تار شما را فرا گرفت به قرآن تمسّك جوييد، زيرا قرآن شفيعي است كه شفاعتش پذيرفته است. گزارش بدي‌ها را مي‌دهد و گفته او تصديق مي‌شود.»

چهارم. پيامبران الهي(ع)؛ ظاهر بعضي آيات اين است كه انبياي الهي گاه در صدد درخواست مغفرت براي تبه‌كاران خاص بوده‌اند و چنين درخواستي امضاء شده است.

پنجم. فرشتگان؛ كه شفاعتشان چيزي جز استغفار آنان نيست.

ششم. اطاعت از فرمان خدا؛ « فَاجعَلُوا طَاعَةَ الله... وَ شَفِيعاً لِدَرَكِ طَلِبَتِكُم؛[6] براي رسيدن به خواسته‌هاي مشروع خود، پيروي و اطاعت خدا را شفيع خود قرار دهيد.»

هفتم. توبه و بازگشت به خدا؛ مؤثرترين شفيع در دنيا توبه است، زيرا نفوذ شفاعتِ شفيعاني چون انبياء و فرشتگان، تنها در غير شرك و كفر و نفاق است و فقط شامل موحّدان و مسلمانانِ آلوده به گناه مي‌شود. قرآن كريم در اين زمينه مي‌فرمايد:« إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن يَشَآءُ؛[7] بي گمان خداوند اين را كه بدو شرك ورزند، نمي‌آمرزد و گناه پايين‌تر از آن را براي هر كس كه بخواهد مي‌بخشايد.» و نيز مي‌فرمايد: « اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ؛[8] براى منافقان استغفار كنى يا استغفار نكنى، (يكسان است.) اگر هفتاد بار برايشان آمرزش بخواهى، خداوند هرگز آنان را نخواهد بخشيد.» راز بي فايده بودن استغفارِ ديگران براي آنان نيز اين است كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و خدا كافران و فاسقان را به مقصد نمي‌رساند:« ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الْفَسِقِينَ ‏»[9]. در حالي كه اگر آنها توبه كنند و دست از شرك و نفاق خود بردارند، نجات مي‌يابند.

از اين رو اميرمؤمنان(ع) مي‌فرمايد:«لَا شَفيعَ أنجَحُ مِنَ التَّوبة»[10] و قرآن نيز به طور عام مي‌گويد: « قُلْ يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ عَلَى‏ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ‏؛[11] بگو: اى بندگان من كه بر نفس خويش اسراف (و ستم) كرده‌‏ايد! از رحمت خداوند مأيوس نشويد، همانا خداوند همه‏‌ى گناهان را مى‌‏بخشد، زيرا كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.» و از مسلّمات فقه ما اين است كه « الاسلامُ يَجُبُّ مَا قَبلَهُ».[12]
البته نقطه امتياز شفيعاني چون پيامبران و فرشتگان نسبت به توبه اين است كه شفاعت آنان در قيامت نيز مؤثر است، در حالي كه توبه، به دنيا اختصاص دارد.

هشتم. مؤمنان و پارسايان؛ برخي آيات نشان مي‌دهد كه مؤمنان نيز جزو شفيعان‌اند.

نهم. شهيدان راه خدا. دهم. دانشمندان و دين پژوهان. يازدهم. دانش پژوهان دين و قرآن. دوازدهم. خويشاوندان(رحم، حميم). سيزدهم. همسايگان. چهاردهم. امانت داران. پانزدهم. روزه. شانزدهم. درود بر محمّد و آل او(ع). هفدهم. اطفال سقط شده. هجدهم. كاملان در راستگويي(صدّيقان). نوزدهم. پيكارگران با زبان، قلم و شمشير و ... .*

[1]. علم اليقين، ج2، ص1325.
[2]. ضحي(93) آيه 5.
[3]. إسراء(17) آيه 79.
[4]. بحارالانوار، ج8، ص30.
[5]. وسائل الشيعه، ج6، ص169.
[6]. نهج البلاغه، خطبه198.
[7]. نساء(4) آيات 48 و 116.
[8]. توبه(9) آيه 80.
[9]. همان
[10]. نهج البلاغه، حكمت 371.
[11]. زمر(39) آيه 53.
[12]. بحارالانوار، ج81، ص316؛ مستدرك الوسائل، ج7، ص449.
*    نسيم انديشه (پرسش و پاسخ‌ها از آیه الله جوادی آملی)، دفتر دوم، ص 83-86.