1. آشنا سازى با نام گذارى به اسامى معصومان (علیهم السلام)

نام گذارى کودک یکى از سنتهایى است که همواره مورد تأکید معصومان (علیهم السلام) بوده و خود ایشان هم بر انتخاب نام نیکو براى کودک اهمیت مى دادند. نام نیکو و زیبا باعث سربلندى و عزت کودک است و هرگاه به آن نام خوانده شود با میل و رغبت پاسخ مى دهد و گویى احساس افتخار و بزرگى مى کند. مثلاً، اگر کودکى «على» نام گذارى گردد با شنیدن آن در میان همسالان خود یک نوع احساس شخصیت مى کند. طبیعى است که هر چه درباره اوصاف و فضایل امام على (علیه السلام) گفته شود با دقت بدان گوش داده به دل مى سپارد. رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) فرمود: «حق الولد على الوالدین ان یحسن اسمه؛ حق فرزن بر پدر و مادر آن است که نام خوبى براى او بنهند.»

روزى امام سجاد (علیه السلام) با مروان بن حکم که والى مدینه و دشمن سرسخت اهل بیت (علیهم السلام) بود، ملاقات کرد. مروان پرسید: نام تو چیست! امام سجاد (علیه السلام) فرمود: نام من على است. مروان گفت نام برادرت چست! امام فرمود: نام او نیز على است. مروان عصبانى شد، گفت: اوه! على، على، چه خبر است؟ مثل اینکه پدرت تصمیم گرفته نام همه پسرانش را على بگذارد. امام سجاد مى گوید: به حضور پدرم امام حسین (علیه السلام) آمدم و گفتار مروان را به آن حضرت عرض کردم. پدرم فرمود: «لو ولد لى مأة لاَحْبَبْتُ ان لااسمى احدا منهم الا علیا؛ هرگاه داراى صد پسر گردم، دوست دارم نام همه آن ها را بدون استثناء على بگذارم».

2. آشنا سازى با ابراز محبت نسبت به معصومان (علیهم السلام)

ابراز محبت از روشهاى عملى مؤثر در آشناسازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) است. بدین معنا که والدین در محیط خانه به خصوص در مناسبتها به اهل بیت (علیهم السلام) اظهار محبت کنند و علاقه مندى از خود نشان دهند. مثلاً در اعیاد و ولادتها اظهار خوشحالى و در عزاداریها ابراز غم و اندوه نمایند. با چنین رفتارها بسیارى از پرسش هاى موجود در ذهن کودک نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) پاسخ داده مى شود، و افزون بر این، به اهل بیت (علیهم السلام) نیز محبت پیدا مى کند. چون کودک از رفتار پدر و مادر پیروى مى کند و هر عملى که از آنان سر بزند آن را ارزشمند تلقى کرده، رفتارش را با آن منطبق مى سازد؛ اگر کودک در محیط خانه مکرر مشاهده کند که پدر و مادر احترام خاصى به اهل بیت (علیهم السلام) قایلند و نسبت به آن ها اظهار دوستى و ارادت مى کنند، یقینا تحت تأثیر رفتار پدر و مادر قرار گرفته از آنان تبعیت مى نماید. تأثیر پذیرى کودک از رفتار و عملکرد والدین طبیعى است چون نخستین بار در محیط خانواده با کنش ها و واکنش هاى آنان مواجه شده به شدت از آن متأثر مى شود.

آنچه مهم است و آثار تربیتى فراوان دارد اظهار محبت است. ابراز دوستى با زبان و رفتار بر روح و روان کودک تأثیر مى گذارد. از این رو پدر و مادر اگر ارادت قلبى و باطنى خود نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) را در گفتار یا رفتار خویش اظهار کنند کودک با مشاهده آن به اهل بیت (علیهم السلام) گرایش پیدا کرده علاقه مند مى شود. همان گونه که سیره معصومان (علیهم السلام) بر اظهار محبت بوده و آنان نسبت به کودکان ابراز علاقه کرده و احساسات رقیق از خود نشان مى دادند. چنان که رفتار رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) با فرزندان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) نیز نشان دهنده این امر است.

از مفضل نقل شده که روزى بر امام موسى کاظم (علیه السلام) وارد شدم. دیدم فرزند خردسال او، امام رضا (علیه السلام) روى دامان پدر نشسته و امام کاظم (علیه السلام) او را مى بوسد و زبانش را مى مکد. و گاه بر شانه اش مى گذارد و گاه او را در آغوش مى گیرد و مى گوید:

پدرم فداى تو باد! چه بوى خوشى و چه اخلاق نیکویى دارى و چه روشن و آشکار است فضل و علم و دانش تو!

سیره و رفتار محبت آمیز و ابراز احساسات رسول خدا (صلى الله علیه و آله) نسبت به اهل بیت و هم چنین سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) در این مورد نشان دهنده آن است که از این طریق مى توان به بهترین وجه اهل بیت را به مردم معرفى کرد. اظهار محبت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) به اهل بیت به خصوص حسنین (علیهم السلام) اغلب جنبه آشناسازى داشت و پیامبر مى خواست با این کار منزلت فرزندانش را در نزد خود عملاً به مردم نشان دهد.

3. آشنا سازى با شرکت در محافل مذهبى

یکى دیگر از روشهاى مؤثر در فرایند آشناسازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) شرکت دادن آنان در مجالس و محافلى است که در مناسبت هاى مختلف به یاد و نام معصومان (علیهم السلام) برگزار مى گردد. هر چند در این روش در مورد آشناسازى با اهل بیت (علیهم السلام) چیزى به صورت مستقیم به کودکان گفته نمى شود، ولى چیزهایى را به صورت غیر مستقیم دریافت مى دارند که تأثیرش به مراتب از دستورات مستقیم بیشتر است. کودکان با شرکت در مجالس، اعم از جلسات جشن یا عزادارى چیزهایى را مشاهده مى کنند و مى بینند که به شدت تحت تأثیر قرار گرفته آن را به دل نگه مى دارند. بسیارند کودکانى که پیش از فرا رسیدن مناسبت ها براى شرکت در آن خود به خود آمادگى لازم را مى گیرند و این کار به خاطر تأثیرات عمیق و مشارکت در یادبودهاى مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) است.

گاه مطالبى را کودکان از سخنرانان و مداحان درباره اهل بیت مى شنوند که به قدرى در ذهن آن ها نفوذ مى کند که تا زمانهاى طولانى باقى مى ماند. چون در سخنرانى هاى عمومى معمولاً فرد یا افراد خاصى مورد خطاب نیست و مطالب هم به گونه اى ارایه مى شود که الزام و دستورى به کسى نمى دهد، از این رو نفوذ آن ها بیشتر از امر و نهى هاى مستقیم مى باشد. کودکان که از نظر تربیتى در شرایط مناسب ترى قرار دارند و نسبت به دریافت و پذیرش مطالب آماده تر هستند، از این گونه مجالس و سخنرانى ها بهتر مى توانند استفاده کنند و بدین طریق با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا شوند.

4. آشنا سازى با نمادهاى عزادارى

برخى از نمادهاى موجود در میان شیعیان و مسلمانان که در مناسبت هاى مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) به خصوص سوگواریها مورد استفاده قرار مى گیرد و شور و شوق فراوانى را در شرکت کنندگان ایجاد مى کنند، در آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مؤثر است. هر چند ممکن است شواهدى از سیره نتوان بر آن ها پیدا کرد، ولى در سیره پیروان اهل بیت وجود دارد و همواره در انجام مراسم جهت اظهار ارادت به معصومان (علیهم السلام) مشاهده مى شود. کاربرد زیاد این نمادها از روزگار قدیم تاکنون مانند پوشیدن لباس مخصوص، بستن پرچم و امثال آن، خود قابل توجه است و مى تواند تأییدى باشد بر وجود آن ها در زمان معصومان (علیهم السلام). به هر حال تأثیر نمادها بر کودک از نظر روحى و روانى به مراتب بیشتر از ارایه مطالب نظرى و دستورات شفاهى است. به خاطر آن که هنوز نیروى تعقل و تفکر کودک به صورت مطلوب به کار نیامده و اغلب اطلاعات را از طریق حسّى دریافت مى کند. بنابراین، نشان دادن نمادها به کودکان همراه با توضیحى کوتاه و ساده درباره آن تأثیر مطلوبى بر کودک مى گذارد و بدین طریق مى توان او را با صاحبان نماد آشنا ساخت.

در فرهنگ تشیع نمادهاى مختلفى در مورد اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه در عزاداریها وجود دارد که هر کدام به نوعى نشان دهنده اظهار محبت و دوستى با معصومان (علیهم السلام) است. بعضى از این نمادها همانند پرچم در زمان معصومان (علیهم السلام) نیز وجود داشته و از آن ها در جنگهایا موارد دیگر استفاده مى کردند. این گونه نمادها جنبه آشنا سازى هم داشته؛ زیرا هر جا در میدانهاى جنگ پرچم اسلام بود، پیامبر و على هم در آن جا حضور داشتند؛ و شاید بسیارى از افراد با دیدن پرچم اسلام و حضور نزد پیامبر با آن حضرت آشنا مى شدند.

5. آشنا سازى با سوژه ها

دیگر از روشهاى رفتارى مؤثر در تربیت و آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) روش بهره گیرى از سوژه ها است. بدین معنا که هرگاه موضوعى در ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) مطرح شد، مربى مى تواند بلافاصله آن موضوع را به عنوان سوژه انتخاب نموده درباره اهل بیت (علیهم السلام) و فضایل آن ها با کودکان صحبت کند و بدین طریق آنان را با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا سازد.

این شیوه از آشناسازى و معرفى اهل بیت (علیهم السلام) در سیره معصومان (علیهم السلام) وجود داشته و آن ها هم با استفاده از سوژه هاى موجود در معرفى خود به کمک مى گرفته اند. چنان که نقل شده امام سجاد (علیه السلام) پس از حادثه کربلا چه در سفر کوفه و شام و چه بعد از آن از این گونه سوژه ها براى بیان مظلومیت و مصایب پدرش امام حسین (علیه السلام) و یاران آن حضرت استفاده نموده و هر جا زمینه فراهم مى شده از حسین (علیه السلام) و یارانش سخن گفته است. سخنان امام سجاد (علیه السلام)، زینب و سایر اهل بیت (علیهم السلام) در سفر کوفه و شام موجب آگاهى مردم از قضایاى کربلا و آشنایى آنان با امام حسین (علیه السلام) گردید.

اگر نبود سخنان زینب و امام سجاد در بازار کوفه و مجلس یزید و ابن زیاد، مردم کوفه و شام اهل بیت (علیهم السلام) را نمى شناختند و از وقایع کربلا بى خبر بودند. امام سجاد (علیه السلام) با استفاده از این سوژه چنان اهل بیت (علیهم السلام) را به مردم معرفى کرد که همه آن ها با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا شده و از این امر آگاه شدند که آن ها فرزندان پیامبرند و به همین جهت پس از آن با ایشان اظهار همدردى و دوستى نمودند.

امام سجاد (علیه السلام) پس از بازگشت به مدینه هم هر وقت زمینه مناسب فراهم مى شد براى پدرش گریه مى کرد و مظلومیت و حقانیت او را براى مردم بیان مى داشت. هرگاه آن حضرت ظرف غذا یا آبى را مى دید و یا گوسفندى را مشاهده مى کرد که سر مى برند، شروع به گریه مى کرد، اگر مى پرسیدند که چرا گریه مى کنید، مى فرمود: چگونه گریه نکنم در حالى که دیدم پدرم امام حسین (علیه السلام) را با لب تشنه به شهادت رسانیدند.

بنابراین، یکى از شیوه هاى مؤثر در آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) استفاده از سوژه ها است که پدران و مادران اگر با موقعیت شناسى دقیق از این روش بهره گیرند، بهتر به نتیجه مى رسند.

6. آشنا سازى با زیباییها

منظور از این روش آن است که اسامى اهل بیت (علیهم السلام) را همراه با چیزهاى زیبا به کودک بیاموزند و هرگاه نام یکى از معصومان (علیهم السلام) برده شد، کلام یا خاطره زیبایى را قرین آن سازند تا بدین طریق نام معصوم در ذهن کودک بماند. پس یکى دیگر از شیوه هاى آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) که جنبه رفتارى و عملى دارد مقارن سازى نام و یاد اهل بیت (علیهم السلام) با زیباییهاست؛ یعنى اهل بیت (علیهم السلام) را همراه با خوبیها و زیباییها به کودک معرفى نمایند. این روش در فرآیند آشناسازى مؤثر است؛ چون کودکان به زیباییها مانند نامهاى زیبا، گلهاى قشنگ، پرندگان زیبا و امثال آن گرایش زیادى دارند و یاد و نام آنها در ذهن کودک ماندگار است.

اگر همراه با این چیزهاى زیبا و مورد علاقه کودک اهل بیت (علیهم السلام) هم براى او معرفى گردد و فضایل آنان متناسب با موضوع تعریف شود، نام و فضایل اهل بیت (علیهم السلام) بهتر در ذهن کودک نقش مى بندد و مى ماند. پس از آن هر وقت کودک به یاد آن شى ء زیبا بیفتد یا آن را تماشا کند، از باب مقارنه… یاد و نام اهل بیت (علیهم السلام) را تداعى مى کند.

روش مقارن سازى با زیباییها روشى است که در سیره اهل بیت (علیهم السلام) نیز به کار رفته است. ائمه اطهار (علیهم السلام) با استفاده از این شیوه در بسیارى از موارد اهل بیت (علیهم السلام) را براى مردم معرفى کرده اند.

درباره امام زمان حجة بن الحسن العسکرى (علیه السلام) روایات فراوانى است که آن حضرت را همراه با القاب و اسامى زیبا معرفى نموده اند. مثلاً از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «المهدى طاووس اهل الجنة؛ مهدى طاووس بهشتیان است.»

از آن جا که کودکان با محسوسات بهتر مى توانند ارتباط برقرار کنند، از این رو مقارن سازى اهل بیت (علیهم السلام) با زیباییهایى از این دست در ذهن آن ها بیشتر نفوذ مى کند و استقرار مى یابد.

7. آشنا سازى از طریق مراوده با علماء

رفت و آمد و برقرارى ارتباط با علما و بزرگان دینى و شرکت دادن کودکان در این گونه مناسبات به نوبه خود نقش مهمى در آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) دارد. آشنایى و همنشینى با دوستان اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه علماى بزرگ مانند مراجع تقلید، گذشته از اینکه آثار تربیتى و اخلاقى فراوان دارد، انسان را با اهل بیت (علیهم السلام) نیز آشنا ساخته و به آنان علاقه مند مى سازد؛ چون علماى دینى و مراجع بزرگوار تربیت یافتگان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و از شاگردان امام صادق (علیه السلام) هستند گویى اخلاق و رفتار اهل بیت (علیهم السلام) در هر عصر در چهره زیبا و نورانى علماى دین تجلى مى یابد. از اینجاست که جویندگان راه اهل بیت (علیهم السلام) به خصوص کودکان و نوجوانان تحت تأثیر گفتار و رفتار علما قرار گرفته شیفته اسلام، قرآن و امامان معصوم (علیهم السلام) مى شوند.

ارتباط با علما و هم نشینى با آن ها آثار مثبت دینى و تربیتى زیادى را به دنبال دارد. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه از رسول خدا (صلى الله علیه و آله) نقل مى کند که فرمود: «مجالسة اهل الدین شرف الدنیا و الاخرة؛ رفت وآمد با علما موجب شرافت دنیا و آخرت است.»

8. آشنا سازى با خواندن آثار معصومان (علیهم السلام)

کتاب خوانى و آشنایى با آثار دیگران بى تردید یکى از عوامل موثر در رشد شخصیت انسان است و از جهات مختلف بر او تأثیر مى گذارد. نیاز مادى و معنوى انسان به کتاب خوانى و استفاده از آن براى بهره گیرى از تجربیات گذشتگان و علوم پیشینیان بر کسى پوشیده نیست. به خصوص قرائت کتابهاى دینى و مذهبى مانند قرآن کریم و احادیث و دعاهاى وارد شده از ناحیه معصومان (علیهم السلام) نیازهاى روحى و معنوى انسان را تأمین مى کند.

نکته پایانى

از آنچه گفته شد به این نتیجه رهنمون مى شویم که در شرایط کنونى نیاز شدید به تربیت کودکان و نوجوانان بر محبت و دوستى اهل بیت (علیهم السلام) و آشنا سازى آنان با معصومان (علیهم السلام) است.

آشنایى و شناخت اهل بیت (علیهم السلام) آثار فراوان روحى و معنوى براى کودک دارد که از نظر تربیتى قابل توجه است.

معرفت اهل بیت (علیهم السلام) موجب پرورش روحیه ایثار، فداکارى، عزت نفس، کمک به محرومان و نظایر آن مى شود که در هر شرایطى براى یک مسلمان لازم است. شناخت اهل بیت (علیهم السلام) عامل تشویق انسان به خداشناسى، عبادت، دعا و مناجات است در یک کلمه منشاء همه خوبیها و زیباییهاست.

آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مستلزم آشنا بودن مربیان به خصوص والدین با آنان است. کسانى که به این کار مى پردازند، باید شناخت لازم از فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) داشته باشند تا موفق به انجام آن گردند. آگاهى از اخلاق، رفتار و سیره معصومان (علیهم السلام) در امر آشناسازى لازم است. بنابراین، اگر مربیان یا پدران و مادران در این زمینه اطلاعات کافى ندارند، مناسب است قبل از آشناسازى کودکان خود به فراگیرى معارف اهل بیت (علیهم السلام) اقدام کنند تا ضمن جلوگیرى از بد آموزیهاى احتمالى فرهنگ واقعى اهل بیت (علیهم السلام) را به کودک منتقل نمایند.

آنچه از روشهاى آشناسازى اعم از گفتارى و رفتارى گفته شد، هر کدام به نوبه خود در فرایند آشنا سازى کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مؤثر است، هیچ گونه تزاحمى در آن ها وجود ندارد. از این رو، مى توان از همه آن ها در تربیت و آشنا سازى کودکان با معصومان (علیهم السلام) استفاده کرد. چنان که شیوه اسلام در تربیت و اصلاح فرد همین است و از همه روشها استفاده مى کند. مثلاً، هم الگو عرضه مى دارد، هم تشویق و تنبیه و هم از پند و اندرز کمک مى گیرد.

پى نوشتها:

1. حسین نورى، مستدرک الوسایل، مؤسسه آل البیت، ج 15، ص 128.

2. داستان و دوستان، ج 5، ص 144 (به نقل از معالى السبطین، ج 1، ص 206).

3. بحار، ج 46، ص 109.

4. بحار، ج 1، ص 91.