سن 9 سال براى بلوغ دختر و واداشتن او به تكاليف اجتماعى در اين سنّ و به طور خاص, سن ازدواج در 9 سالگى مورد سؤال قرار گرفته است. موارد قانونى در اين باره بدين قرار است:

ماده 1210 قانون مدنى اصلاحى سال 1361:

(هيچ كس را نمى توان بعداز رسيدن به سن بلوغ, به عنوان جنون يا عدم رشد, محجور نمود, مگر آن كه رشد يا جنون او ثابت شده باشد.
تبصره 1: سن بلوغ در پسر 15 سال تمام قمرى و در دختر 9 سال تمام قمرى است.
تبصره 2: اموال صغيرى را كه بالغ شده است, در صورتى مى توان به او داد كه رشد او ثابت شده باشد.)
ماده 1041 اصلاحى سال 1370: نكاح قبل از بلوغ ممنوع است.
تبصره: عقد نكاح, قبل از بلوغ با اجازه ولى, به شرط رعايت مصلحت مولى عليه صحيح مى باشد.)
در قانون مدنى, پيش از انقلاب اسلامى ايران, قانون بدين صورت بوده است.

ماده 1041:

(نكاح اناث, قبل ازرسيدن به سن 15 سال تمام و نكاح ذكور, قبل ازرسيدن به سن 18 سال, تمام ممنوع است. مع ذلك در مواردى كه مصالحى اقتضا كند, با پيشنهاد مدعى العموم و تصويب محكمه, ممكن است استثنائاً معافيت از شرط سن اعطا شود, ولى در هر حال اين معافيت نمى تواند به اناثى داده شود كه كم تر از 13 سال تمام و به ذكورى شامل گردد كه كم تر از 15 سال تمام دارند.)
براى آن كه اين ماده قانونى ضمانت اجرا داشته باشد و افراد به دليل عرف رايج اجتماعى خويش يا دليلهاى ديگر, در زير سن قانونى ازدواج نكنند, ماده ديگرى نيز, تصويب شده بود.
ماده سوم قانون ازدواج مصوب 20 مرداد 1310:
(هر كس بر خلاف مقررات ماده 1041 قانون مدنى, با كسى كه هنوز به سن قانونى براى ازدواج نرسيده است, مزاوجت كند به 6 ماه الى 2 سال حبس تأديبى محكوم خواهد شد. در صورتى كه دختر به سن 13 سال تمام نرسيده باشد, لااقل به دو الى سه سال حبس تأديبى محكوم مى شود و در هر دو مورد, ممكن است علاوه بر مجازات حبس به جزاى نقدى از 2000 ريال الى 20000 ريال محكوم گردد و اگر در اثر ازدواج برخلاف مقررات فوق, مواقعه, منتهى به نقص يكى از اعضا يا مرض دائم زن گردد, مجازات زوج از 5 الى 10 سال, حبس با اعمال شاقه است و اگر منتهى به فوت زن شود, مجازات زوج حبس دائم با اعمال شاقه است. عاقد و خواستگار و ساير اشخاصى كه شركت در جرم داشته اند نيز, به همان مجازات يا مجازاتى كه براى معاون جرم مقرر است, محكوم مى شوند.)
در اين نوشتار, سعى شده سن ازدواج دختر از نظر فقهى مورد بررسى قرار گيرد و با نگاهى مختصر به ديدگاه پزشكى و روان شناسى در اين موضوع, اين امر مورد بحث قرار گيرد كه آيا دستاوردهاى علوم تجربى, با آنچه در روايات بيان شده, ناسازگارند, يا خير؟
اميد آن كه, اين تلاش مورد قبول خداوند قرار گيرد و روشن گرِ پاره اى از ابهامها در موضوع مورد بحث باشد.

بلوغ در قرآن

بلوغ حُلم:

(واذا بلغ الاطفال منكم الحُلُم فليستأذنوا كما استأذن الذين من قبلهم كذلك يبيّن اللّه لكم آياته واللّه عليم حكيم.)1
آن گاه كه كودكان شما به حد بلوغ و احتلام رسيدند, بايد مانند ساير بالغان با اجازه وارد شوند. خدا آيات خود را براى شما به اين روشنى بيان مى كند كه او دانا و محكم كاراست.
(يا ايها الذين آمنوا ليستأذنكم الذين ملكت ايمانكم والذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلاث مرات من قبل صلاة الفجر وحين تضعون ثيابكم من الظهيرة ومن بعد صلاة العشاء ثلاث عورات لكم.)2
اى ايمان آورندگان, بايد بندگان شما كه مالك آنها هستيد و اطفالى كه هنوز به وقت احتلام نرسيده اند در شبانه روز سه مرتبه براى ورود اجازه بخواهند: پيش از نماز صبح, پس از نماز عشا و هنگام ظهر, آنگاه كه جامه از تن بر مى گيريد كه اين سه وقت هنگام خلوت شماست.

بلوغ نكاح:

(وابتلوا اليتامى حتى اذا بلغوا النكاح فان انستم منهم رشداً فارفعوا اليهم اموالهم.)3
ييتيمان را آزمايش كنيد, تا هنگامى كه بالغ شده و به ازدواج گرايش پيدا كردند, اگر آنان را به درك مصالح زندگانى خود دانا يافتيد, اموالشان را به آنان بدهيد.

بلوغ در روايات (روايات 9 سال)

1. امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: (حدّ بلوغ المرأة تسع سنين.)11
حد بلوغ زن نُه سالگى است.
2. همان بزرگوار مى فرمايد: (اذا بلغ الغلام ثلاث عشرة سنة كتبت له الحسنة وكتبت عليه السيئة وعوقب واذا بلغت الجارية تسع سنين فكذلك وذلك انها تحيض لتسع سنين.)12
هنگامى كه پسر سيزده ساله شد, خوبيها و بديهاى او نوشته مى شود و بر بديها كيفر مى شود. زمانى كه دختر نُه ساله شد همان حكم را دارد; زيرا در نُه سالگى حيض مى شود.
3 . همان بزرگوار مى فرمايد:
(اذا بلغت الجارية تسع سنين دفع اليها مالها و جاز امرها فى مالها و اقيمت الحدود التامة لها و عليها.)13
زمانى كه (دختر) به نُه سالگى رسيد, دارايى او, به او بازگردانده مى شود و رواست كه در مال خود تصرف كند و حدود تامه, به سود او و عليه او جارى مى شود.
4 . امام باقر(علیه السلام) مى فرمايد:
(الجارية اذا بلغت تسع سنين ذهب عنها اليتم وزوجت واقيمت عليها الحدود التامة عليها و لها….)14
هنگامى كه دختر نُه ساله شد, كودكى او پايان مى پذيرد و ازدواج مى كند و حدود عمومى عليه او و به سود او جارى مى شود.
5 . همان بزرگوار مى فرمايد:
(فى حديث قال: ان الجارية ليست مثل الغلام ان الجارية اذا تزوجت و دخل بها ولها تسع سنين ذهب عنها اليتم و دفع اليها مالها و جاز امرها فى الشراء والبيع و اقيمت عليها الحدود التامة و اخذت لها وبها….)15
به درستى كه دختر مانند پسر نيست, همانا دختر نُه ساله هنگامى كه ازدواج و پيوند زناشويى برقرار كند, از كودكى خارج شده و دارايى او را مى توان به او واگذارد و خريد و فروش او نيز نافذ است و حدود تامه بر او جارى مى شود و براى او نيز, عليه ديگرى حدود تامه اجرا مى شود.
6. امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد:
(اذا تم للغلام ثمان سنين فجائز امره و قد وجبت عليه الفرائض والحدود و اذا تم للجارية تسع سنين كذلك.)16
زمانى كه پسر هشت ساله شد, تصرفات مالى او روا مى شود واجبات و حدود بر او جارى مى گردد و زمانى كه دختر نُه ساله شد, همان حكم را دارد.
7 . امام باقر(علیه السلام) مى فرمايد: (لايدخل بالجارية حتى يأتى لها تسع سنين او عشر سنين.)17
همبستر شدن با دختر تا پيش از نُه يا ده سالگى جايز نيست.
8 . امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: (اذا تزوج الرجل الجارية وهى صغيرة فلايدخل بها حتى يأتى لها تسع سنين.)18
هنگامى كه مردى با دختر كوچكى ازدواج كرد, نبايد با او پيوند زناشويى برقرار كند, تا دختر نُه ساله شود.
9. امام صادق(علیه السلام) به مردى فرمود: برو به قاضى بگو: رسول خدا(صلی الله علیه واله) فرمود:
(حد امرأة ان يدخل بها على زوجها ابنة تسع سنين.)19
حد زنى كه شوهرش مى تواند با او پيوند زناشويى برقرار كند, دختر نُه ساله است [از نُه سالگى به بعد].
10. امام صادق(علیه السلام) فرمود: (ثلاث يتزوجن على كل حال: التى لم تحض ومثلها لاتحيض.
قال: قلت: و ما حدها؟ قال(علیه السلام): اذا اتى لها اقل من تسع سنين.)20
سه گروه از زنان هستند كه عده ندارند: زنى كه حيض نشده است و مانند او نيز حيض نمى شوند.
راوى گويد: پرسيدم: حد آن چيست؟
حضرت فرمود: هنگامى كه كم تر از نُه سال داشته باشد.
روايتى ديگر بمانند اين روايت بيان شده است: راوى مى گويد: شنيدم امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد:
(ثلاث يتزوجن على كل حال التى قد يئست من المحيض… والتى تحض ومثلها لاتحيض.
قلت: و متى تكون كذلك؟
قال: ما لم تبلغ تسع سنين فانها لاتحيض و مثلها لاتحيض.)21
توضيح: رواياتى كه دلالت مى كنند: (صبيه التى لاتحيض مثلها لا عدة عليها) بسيارند ولى در اين روايت, سن مطرح شده است.
11. از امام رضا(علیه السلام) درباره كنيز كم سنى كه بالغ نشده و لازم نيست مرد او را استبرا كند(با خبر شود كه حامله است يا خير) فرمود: اذا لم تبلغ استبرأت شهر.
قلت: و ان كانت ابنة سبع سنين او نحوها مما لاتحمل؟
فقال: هى صغيرة ولايضرك ان لاتستبرأها.
فقلت: ما بينها وبين تسع سنين؟
فقال: نعم, تسع سنين. 22
هنگامى كه بالغ نشده, يك ماه استبرا مى شود.
راوى گويد پرسيدم: اگر هفت سال يا مانند آن داشت كه امكان حاملگى وجود ندارد چه بايد كرد؟
حضرت فرمود: چنين دخترى كوچك است و براى تو ضررى ندارد كه استبرا نكنى.
سپس گفتم: بين هفت تا نُه سال چطور؟
حضرت فرمود: بله 9 سال [از 9 سال به بعد بايد روشن شود كه حامله است يا نه.]
12 . امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: (ان من دخل بامرأته قبل تسع سنين فأصابها عيب فهو ضامن.)23
كسى كه با همسر خود پيش از نُه سالگى پيوند زناشويى برقرار كند و به دختر آسيبى وارد آيد, مرد ضامن است.
13 . امام على(علیه السلام) مى فرمايد: (من تزوج بكراً فدخل بها فى اقل من تسع سنين فعيبت ضمن.)24
كسى كه با دخترى ازدواج كند و پيش از نُه سالگى, با او در آميزد و به دختر آسيبى وارد آيد شوهر ضامن است.
14. از امام صادق(علیه السلام) درباره دختر نابالغى پرسش شد كه مردى با او در آميخته و دختر آسيب ديده و مجراى ادرار, يا نشيمنگاه با واژن او يكى شده است؟
امام فرمود: (ان كان دخل بها حين دخل بها ولها تسع سنين فلا شيئ عليه و ان كانت لم تبلغ تسع سنين او كان لها اقل من ذلك بقليل حين دخل بها فافتضها فانه قد افسدها و عطلها على الازواج فعلى الامام ان يغرمه ديتها وان امسكها ولم يطلقها حتى تموت فلاشيئ عليه.)25
اگر هنگام آميزش, دختر نُه سال داشته, مرد ضامن نيست, ولى اگر نُه سال نداشته, اگرچه اندكى از نُه سال كم تر داشته در صورتى كه با او آميزش شده و دختر آسيب ديده و مجراى ادرار با واژن او يكى شده, در حقيقت, مرد او را فاسد كرده و امكان ازدواج را از او سلب كرده, پس بر امام واجب است كه ديه زن را بپردازد و اگر مرد تا پايان زندگى زن, او را نگاه دارد و طلاقش ندهد, چيزى بر مرد نيست.
15 . از امام باقر(علیه السلام) درباره مردى كه به زن خود آسيب برساند و مجراى ادرار با واژن او را يكى كند, پرسيده شد, امام فرمود: (عليه الدية ان كان دخل بها قبل ان تبلغ تسع سنين.)26
اگر مرد پيش از نُه سالگى با دختر در آميزد, بايد ديه او را بپردازد.
16 . از امام صادق(علیه السلام)روايت شده كه حضرت على(علیه السلام) مى فرمود: (من وطىء امرأة من قبل ان يتم لها تسع سنين فأعنف ضمن.)27
كسى كه قبل از به پايان رسيدن نُه سالگى, با همسر خود درآميزد و به او آسيب برساند, ضامن است.
17 . امام صادق(علیه السلام)مى فرمايد:
(اذا خطب الرجل المرأة فدخل بها قبل ان تبلغ تسع سنين فرق بينهما و لم تحل له ابدا.)28
هنگامى كه مردى با دخترى كه نُه ساله نشده ازدواج كند و با او درآميزد, بايد بين آن مرد و همسرش جدايى افكند و آن زن تا ابد بر آن مرد حرام است.
18. از امام باقر(علیه السلام) درباره مردى كه با همسر خود درآميخته و به وى آسيب رسانده پرسيده شد, امام فرمود:
(عليه الديه ان كان دخل بها قبل ان تبلغ تسع سنين قال: وان امسكها ولم يطلقها فلاشيئى عليه ان شاء امسك وان شاء طلق.)29
اگر آميزش, پيش از نُه سالگى دختر بوده, مرد بايد به او ديه بپردازد. البته اگر زن را نگهدارد و طلاق ندهد, لازم نيست ديه بپردازد. حال اگر خواست او را نگهدارد و اگر خواست او را طلاق دهد.
19. امام على(علیه السلام) مى فرمايد: (اذا تزوجت البكر بنت تسع سنين فليست مخدوعة.)30
هنگامى كه دختر نُه ساله ازدواج كرد, فريب خورده نيست.
20. از امام صادق(علیه السلام) پرسيده شد: دختر از چه زمانى كودك به شمار نمى آيد؟ شش, يا هفت ساله؟ امام فرمود: (لا ابنة تسع لاتستصبى واجمعوا كلهم على ان ابنة تسع لاتستصبى الا ان يكون فى عقلها ضعف والافهى اذا بلغت تسعا فقد بلغت.)31
خير, دختر نُه ساله كودك به حساب نمى آيد و همگى اتفاق دارند بر اين كه دختر نُه ساله كودك به شمار نمى آيد, مگر آن كه در عقل او ضعفى وجود داشته باشد. در غير اين صورت, دختر هنگامى كه نُه ساله شد بالغ شده است.
21 . راوى مى گويد: از امام باقر(علیه السلام) پرسيدم: (متى يجوز للأب ان يزوج ابنة ولايستأمرها؟
قال: اذا جازت تسع سنين فان زوجها قبل بلوغ التسع سنين كان الخيار لها اذا بلغت تسع سنين. قلت: فان زوجها ابوها و لم تبلغ تسع سنين فبلغها ذلك فسكتت ولم تأت ذلك أيجوز عليها؟ قال: ليس يجوز عليها رضاء فى نفسها ولايجوز لها تأب ولاسخط فى نفسها حتى تستكمل تسع سنين واذا بلغت تسع سنين جاز لها القول فى نفسها بالرضا والتأبى و جاز عليها بعد ذلك وان لم تكن ادركت مدرك النساء قلت: افتقام عليها الحدود و تؤخذ بها و هى فى تلك الحال وانما لها تسع سنين ولم تدرك مدرك النساء فى الحيض؟ قال: نعم اذا دخلت على زوجها و لها تسع سنين ذهب عنها اليتم ودفع اليها مالها و اقيمت عليها الحدود التامة عليها و لها.)32

روايت 7 سال:

1. امام حسن عسكرى مى فرمايد: (اذا بلغ الغلام ثمانى سنين فجائز امره فى ماله وقد وجب عليه الفرائض والحدود واذ اتم للجارية سبع سنين فكذلك.)24
زمانى كه پسران هشت ساله شدند, جايز است كه در دارايى خود تصرف كنند و واجبات و حدود بر آنها واجب مى شود و همين گونه اند دختران, وقتى كه هفت سال آنان تمام شد.

يادآورى:

1. سند روايت ضعيف است.
2 . اصحاب همگى از آن روى برگردانده و كسى به مضمون آن عمل نكرده است.
3. احتمال دارد واژه تسع بوده كه در نسخه بردارى, در نقطه گذارى اشتباه رخ داده و تبديل به سبع شده, از اين روى, صاحب جواهر اين روايت را با واژه (تسع) نقل كرده است.35

روايات 10 سال:

راوى مى گويد: (سئلته عن الجارية يتمتع منها الرجل؟
قال: نعم الا ان تكون صبية تخدع. قال: قلت: اصلحك الله وكم الحد الذى اذا بلغته لم تخدع؟ قال: بنت عشر سنين.36
از امام در باره دخترى پرسيدم كه مرد از او بهره جنسى مى برد. امام فرمود: بله, مگر آن كه دختر فريب خورد.
پرسيدم: ميزانى كه وقتى دختر به آن حد رسيد, فريب خورده به شمار نمى آيد, چه زمانى است؟
حضرت فرمود: دختر 10 ساله.
2. امام صادق از پدر بزرگوارش و آن حضرت از على(علیه السلام) روايت كرد كه فرمود:
(لا توطأ جارية لاقل من عشر سنين فان فعل فعيبت فقد ضمن.)37
با دختر كم تر از ده سال همبسترى روا نيست و اگر اين كار انجام شد و دختر آسيب ديد, مرد ضامن است.
اسماعيل بن جعفر مى گويد:
(ان رسول الله(صلی الله علیه واله) دخل بعايشه وهى بنت عشر سنين و ليس يدخل بالجارية حتى تكون امرئة).38
به درستى كه پيامبر(صلی الله علیه واله) با عايشه آن گاه كه دخترى ده ساله بود, ارتباط زناشويى برقرار كرد و ارتباط زناشويى برقرار نمى شود, تا اين كه دختر, زن به شمار آيد.
ييادآورى: بسيارى بر اين باروند مراد از روايات نُه سال, پايان نُه سال است و منظور از روايات ده سال نيز, ورود در ده سالگى است, پس روايات نُه سال و ده سال, هر دو يك سن را مطرح مى كنند.39

روايت 13 سال:

1. راوى مى گويد: از امام صادق(علیه السلام) پرسيدم: پسر در چه زمانى بايد نماز بگزارد؟ امام فرمود:
(اذا اتى عليه ثلاث عشرة سنة فان احتلم قبل ذلك فقد وجبت عليه الصلاة وجرى عليه القلم والجارية مثل ذلك ان اتى لها ثلاث عشرة سنة او حاضت قبل ذلك فقد وجبت عليها الصلاة وجرى عليها القلم.)40
هرگاه سيزده ساله شود. البته اگر پيش از سيزده سالگى محتلم شود, نماز بر او واجب است و قلم تكليف بر او جارى مى شود. دختر هم مثل پسر است, هرگاه سيزده ساله شد, يا پيش از آن حيض شد, نماز بر او واجب مى شود و قلم تكليف بر او جارى مى گردد.
سه حديث ديگر نيز بيان شده كه در آن سيزده سالگى مطرح شده است, ولى اين سه عام بوده و ذكرى از دختر به طور خاص در آنها به ميان نيامده است.41

رواياتى كه اشاره به بلوغ دختر دارد:
1. پيامبر اكرم(صلی الله علیه واله) مى فرمايد: (ثمانية لايقبل الله لهم صلاة: منهم المرأة المدركة تصلى بغير خمار.)52
هشت گروهند كه نماز آنان مورد قبول خداوند واقع نمى شود. يك گروه از آنان دختران بالغ هستند در حالى كه نماز خود را بدون پوشش بخوانند.
2. (… قال سألت ابا عبداللّه(علیه السلام) عن الجارية الصغيرة يزوجها ابوها أ لها امر اذا بلغت؟ قال: لا, ليس لها مع ابيها امر. قال: و سألته عن البكر اذا بلغت مبلغ النساء أ لها مع ابيها امر؟
قال: ليس لها مع ابيها امر ما لم تكبر (تثيب).)53
راوى گويد: از امام صادق(علیه السلام) سؤال كردم كه آيا دختر بچه اى كه پدرش او را به عقدازدواج ديگرى درآورده است, هنگامى كه بالغ شد در امر ازدواج خود اختيارى دارد؟ حضرت فرمود: خير, با وجود پدرش او ديگر اختيارى ندارد. راوى گويد: سؤال كردم دختر باكره, آن گاه كه چون زنان بالغ شد, آيا با وجود پدرش, اختيارى در امر ازدواج خويش دارد؟
حضرت فرمود: مادامى كه بزرگ نشده است, با وجود پدرش, اختيارى در امر ازدواج خويش ندارد [در نسخه ديگر: مادامى كه با كره باشد….].
نكته: در اين موضوع, فقها ديدگاههاى گوناگونى دارند و روايات نيز, در اين زمينه گوناگونند بسيارى از فقيهان, به دليل روايات موجود در اين زمينه, اعتقاد دارند: دختر بالغ رشيد, گرچه تاكنون ازدواج نكرده و باكره باشد, بايد راضى به ازدواج باشد. البته راضى بودن دختر به تنهايى, كافى نيست, بلكه راضى بودن پدر نيز, شرط است, مگر آن كه دختر مايل به ازدواج با مردى باشد كه در عرف و شرع همتاى او به شمار مى آيد و پدر اجازه ندهد كه در اين صورت, اجازه پدر لازم نيست.54
3. على بن يقطين مى گويد: از امام رضا(علیه السلام) درباره دختر و پسر سه ساله و يا كوچك تر كه به عقد ازدواج ديگرى در مى آيد, پرسيدم: وقتى دختر بالغ شد و راضى به اين ازدواج نبود, حكم اين دختر چيست؟ امام فرمود:
(لابأس بذلك اذا رضى ابوها او وليها.)55 هنگامى كه پدر و يا ولى او به اين امر راضى بودند, اشكالى ندارد.
4. راوى مى گويد از امام باقر(علیه السلام) درباره دختر بچه اى كه به عقد پسر بچه اى در مى آيد پرسيدم, امام فرمود: (ان كان ابواهما اللذان زوجاهما جايز ولكن لهما الخيار اذا ادركا….)56
اگر پدر آن دو, آنان را به عقد ازدواج يكديگر درآورده اند, اين عقد جايز است, ولى اين دختر و پسر هنگامى كه بالغ شدند اختيار دارند كه آن را بپذيرند يا نپذيرند.
5. (عن محمد بن اسماعيل ابن بزيع قال: سأله رجل عن رجل مات و ترك اخوين وابنة والبنت صغيرة فعقد احد الأخوين الوصى فزوج الابنة من ابنه….
فقال: الرواية فيها انها للزوج الاخير وذلك انها قد كانت ادركت حين زوجها وليس لها ان تنقض ما عقدته بعد ادراكها.)57
راوى گويد: مردى از او پرسيد درباره مردى كه از دنيا رفته و از او دو برادر و يك دختر و يك دختربچه باقى مانده است, آن گاه يكى از دو برادر, كه وصى ميت است, دختر او را به عقد ازدواج پسر خود در مى آورد [سپس پدر شوهر از دنيا مى رود و برادر ديگر, دختر را به عقدازدواج پسرش در مى آورد….]
گفت: روايت در اين مسأله اين است كه: دختر از آن شوهر آخرى است; زيرا هنگام ازدواج بالغ بوده است و دختر نمى تواند ازدواج با مردى را كه پس از بلوغ با او ازدواج كرده است, بر هم بزند.
6. ابى بكر از امام صادق(علیه السلام) از دختر نابالغى مى پرسد كه در حال زنا با مردى يافت شده است, امام مى فرمايد: (تضرب الجارية دون الحد ويقام على الرجل الحد.)58
برمرد حد جارى مى شود, ولى بر دختر حد جارى نمى شود, تنها تعزير مى شود.
رواياتى كه اشاره به بلوغ اعم از دختر و پسر دارد:
1. امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: (ليس على مال اليتيم زكاة و ان بلغ اليتيم فليس عليه لما مضى زكاة ولا عليه فيما بقى حتى يدرك فاذا ادرك فانما عليه زكاة واحد ثم كان عليه مثل ما على غيره من الناس.)59
ييتيم تا زمان بلوغ, در دارايى پيش خود و يا آنچه از پيش از بلوغ برايش باقى مانده, لازم نيست زكات بپردازد, پس هنگامى كه بالغ شد, يك زكات بايد بپردازد, سپس حكم او مانند ساير مردم مى گردد.
2. امام صادق(علیه السلام) در تفسير آيه (وابتلوا اليتامى) مى فرمايد: (من كان فى يده مال بعض اليتامى فلايجوز له ان يعطيه حتى يبلغ النكاح ويحتلم.)60
كسى كه مالى از يتيمان نزد او باشد, حق ندارد مال را در اختيار يتيم بگذارد, مگر آن كه يتيم به بلوغ جنسى و احتلام برسد.
3. امام على(علیه السلام) مى فرمايد: (اذا اسلم الاب جر الولد الى الاسلام فمن ادرك من ولده دعى الى الاسلام فان ابى قتل وان اسلم الولد لم يجر ابويه ولم يكن بينهما ميراث.)61
هنگامى كه پدر مسلمان شد, فرزند نيز مسلمان به شمار مى آيد. پس هر كدام از فرزندان او بالغ شد, به اسلام فراخوانده مى شود. اگر اسلام را نپذيرفت, به قتل مى رسد, ولى اگر فرزند مسلمان شود پدر و مادر او مسلمان به شمار نمى آيد و بين فرزند و پدر و مادر ميراثى وجود ندارد.
4. امام على(علیه السلام) درباره كودكانى كه پدرشان كشته شده بود, فرمود:
(انتظروا بالصغار الذين قتل ابوهم ان يكبروا فاذا بلغوا خيروا فان احبوا قتلوا او عفوا او صالحوا.)62
صبر كنيد تا بزرگ شوند پس هنگامى كه بالغ شدند, تصميم مى گيرند اگر دوست داشتند قاتل را به قتل مى رسانند, يا مى بخشند و يا مصالحه مى كنند.
5. از امام صادق(علیه السلام) روايت شده درباره كودكى كه جوان شد و مسيحيت را برگزيد, در حالى كه پدر و مادرش, يا يكى از آن دو مسلمان هستند, فرمود: (لايترك ولكن يضرب على الاسلام.)63
اين جوان رها نمى شود, ولى براى اسلام مورد ضرب قرار مى گيرد.
6. امام رضا(علیه السلام) مى فرمايد: (وان الصبى لايجرى عليه القلم حتى يبلغ.)64
بر كودك قلم جارى نمى شود. [گناهان او ثبت نمى گردد] تا زمانى كه بالغ شود.
7. راوى مى گويد از امام صادق(علیه السلام) از پسربچه و دختربچه اى پرسيدم كه: (زوجهما وليان لهما و هما غير مدركين. قال: فقال: النكاح جائز ايهما ادرك كان له الخيار فان ماتا قبل ان بدر كاملا ميراث بينهما ولا مهر الا ان يكونا قد ادركا ورضيا. قلت: فان ادرك احدهما قبل الآخر. قال: يجوز ذلك عليه ان هو رضى.
قلت: فان كان الرجل الذى ادرك قبل الجارية ورضى النكاح ثم مات قبل ان تدرك الجارية اترثه؟
قال: نعم يعزل ميراثها منه حتى ادرك و تحلف بالله مادعاها الى اخذ الميراث الا رضاها بالتزويج ثم يدفع اليهاالميراث و نصف المهر.
قلت: فان ماتت الجارية ولم تكن ادركت ايرثها الزوج المدرك؟
قال: لا لان لها الخيار اذا ادركت.
قلت: فان كان ابوها هوالذى زوجها قبل اَن ادركت؟
قال: يجوز عليها تزوج الاب ويجوز على الغلام والمهر على الاب للجارية.)65
وليّ آنان, آن دو را به عقد ازدواج يكديگر در آورده اند.
حضرت فرمود: عقد ازدواج جايز است و هر كدام آنان, زمانى كه بالغ شدند, اختيار دارند كه ازدواج را بپذيرند يا نپذيرند. حال اگر هر دو قبل از بلوغ بميرند, از يكديگر ارث نمى برند و به دختر نيز مَهريه پرداخت نمى شود, مگر آن كه بالغ شوند و به ازدواج رضايت دهند.
راوى گويد پرسيدم: اگر يكى زودتر از ديگرى بالغ شد, چه حكمى دارد؟
حضرت فرمود: عقد ازدواج براى او اگر راضى به ازدواج باشد, جايز است.
پرسيدم: اگر پسر قبل از دختر بالغ شد و راضى به ازدواج شد, ولى هنوز دختر بالغ نشده, پسر از دنيا رفت, آيا دختر از پسر ارث مى برد؟
حضرت فرمود: بايد سهم الارث زن از اموال پسر جدا شود و وقتى دختر بالغ شد, بگويد كه به ازدواج راضى بوده است, يا نه. البته بايد قسم بخورد كه به ازدواج [در صورت ادامه حيات پسر] راضى است و علت اعلام رضايت او بهره بردارى از اموال او با عنوان ارث نيست. آن گاه سهم دختر را از ارث مى دهند و نصف مهريه او را نيز از اموال شوهر به او مى پردازند.
راوى گويد پرسيدم: حال اگر دختر پيش از بلوغ از دنيا رفت, آيا پسر كه بالغ شده است از دختر ارث مى برد؟
حضرت فرمود: ارث نمى برد; زيرا ممكن است دختر اگر زنده مى ماند, پس از بلوغ به ازدواج رضايت نمى داد.
پرسيدم: اگر پدر دختر, او را قبل از بلوغ به عقد ازدواج پسر درآورده باشد, چه حكمى دارد؟
حضرت فرمود: تزويج پدر بر دختر و پسر جايز است و مهريه را بايد پدر به دختر بپردازد.

احتلام

در پاره اى از روايات, زمان واجب شدن پاره اى از تكاليف بر كودك, از زمان احتلام او مطرح شده است. در بيش تر اين روايات, نشانه هايى وجود دارد كه روشن مى سازد مراد از احتلام, خارج شدن منى از پسران است و دختران منظور نيستند, از جمله: تقابل و رويارويى كه بين حيض و احتلام در متن پاره اى از اين روايات به چشم مى خورد از نظر پزشكى نيز احتلام در دختران پيش از ازدواج, بسيار كم رخ مى دهد.
شايد بتوان گفت: به دليل بسيار كم بودن احتلام در دختران, مراد از حلم در روايات, محتلم شدن پسران باشد. شمارى از فقها به اين روايات استناد كرده و آن را به دختران نيز گسترانده اند.
از جمله روايتى كه در اين بحث مى تواند مورد استفاده قرار گيرد اين حديث شريف است:
على(علیه السلام) مى فرمايد:
(ان القلم يرفع عن ثلاثة: عن الصبى حتى يحتلم وعن المجنون حتى يفيق وعن النائم حتى يستيقظ.)73
به درستى كه قلم تكليف از سه گروه برداشته شده است: از كودك تا زمانى كه محتلم شود, از ديوانه تا زمانى كه عاقل گردد و از كسى كه در خواب است تا زمانى كه بيدار شود.
رواياتى چند اشاره به اين مطلب دارند: كارهاى گوناگون فردى و اجتماعى در يك زمان, بر فرد لازم و واجب مى گرد و جداسازى بين زمان واجب شدن كارهاى عبادى و زمان واجب شدن كارهاى اجتماعى وجود ندارد.
اكنون به نمونه هايى از اين روايات اشاره مى گردد:
1. رواياتى كه نوشتن خوبيها و بديها را در يك زمان, دانسته, يا پايان كودكى را يك زمان بيان كرده و يا كارهاى عبادى و اجتماعى را جدا جدا يادآور شده و براى همگى يك زمان را در نظر گرفته اند, مانند روايات: 2, 4, 5, 20, 21و 6 از روايات نُه سال, روايات 1 و 2 از روايات 13 سال و روايت 6 از روايات بلوغ جنسى در دختر و پسر و حديث رفع (حديث احتلام).
2. امام رضا(علیه السلام) درباره زمان بلوغ مى فرمايد: (ما اوجب على المؤمنين الحدود.)74
زمان بلوغ آن هنگام است كه حدود بر مؤمنان واجب مى گردد.
3. امام صادق(علیه السلام) مى فرمايد: (انما يجب ان يصلى على من وجبت عليه الصلاة والحدود ولايصلى على من لم تجب عليه الصلاة ولا الحدود.)75
نماز ميت از زمانى بر كودك واجب مى شود كه نماز بر خود او واجب شده و حدود نيز بر او واجب باشد و بر كسى كه هنوز نماز و حدود واجب نشده, واجب نيست كه نماز ميت گزارده شود.

جمع بندى آيات و روايات:

در آيات, آنچه از كارهاى واجب عبادى و اجتماعى به آن اشاره شده, زمان جايز بودن تصرف در اموال است كه آن هم از هنگام بلوغ نكاح و هرگاه كه رشد فرد ثابت شد, خواهد بود.
در روايات هر چند بحثهايى چند در سند و نيز دلالت آنها وجود دارد, ولى با فرض امكان استناد به آنها مى توان مطالب ياد شده را در روايات, بدين گونه دسته بندى كرد:
روايات 9 سال: دست كم 21 روايت داريم كه دلالت بر نُه سال مى كنند. سند حدود ده روايت صحيحه است, در صورتى كه روايات هفت سال و ده سال نيز, همان پايان نُه سال را مورد نظر داشته باشند, شمار اين روايات, به بيست وچهار مى رسد كه البته ممكن است پاره اى از رواياتى كه محتواى بسيار همانند دارند و داراى سندهاى گوناگونند, جدا جدا به شمار آيند كه در اين صورت, شمار روايات بيش تر از اين خواهد بود.
الف. ده روايت بيان مى كنند: با دختر از نُه سالگى مى توان آميزش كرد و اگر مردى با زن خود, پيش از نُه سالگى آميزش داشته باشد و زن آسيب ببيند مرد ضامن است و احكامى عليه او اجرا مى گردد.
ب. پنج روايت بيان مى كنند: حدود به سود دختر نُه ساله و عليه او اجرا مى گردد.
ج. چهار روايت بيان مى كنند: دختر نُه ساله ديگر كودك به شمار نمى آيد و نُه سالگى حد بلوغ دختر است.
البته يكى از اين روايات اشاره مى كند: دختر نُه ساله تنها اگر كم خرد باشد, كودك به شمار مى آيد.
د. دو روايت بيان مى كنند: از نُه سالگى كارهاى نيك و گناهان دختر ثبت مى شود و در برابر گناهان كيفر مى بيند.
هـ. يك روايت نيز نُه سال را زمان واجب شدن كارهاى عبادى بيان داشته است.
و. سه روايت بيان مى دارند: دختر از نُه سالگى مى تواند در اموال خويش تصرف كند (البته به قرينه آيه ها و روايات ديگر, به شرط آن كه رشد فكرى جهت انجام دادوستدها را هم داشته باشد).
ز. دو روايت بيان مى دارند: تـا پيـش از نُه سالگـى امكـان حيـض دختر وجـود ندارد. يك روايت مى گويد: امكان پديد آمدن حيض, از نُه سالگى است. يك روايت بيان مى كند: حكم به حاملگى دختر پيش از نُه سال نمى توان كرد, از اين روى عدّه و استبرا ندارد.
ح. يك روايت مى گويد: دختر نُه ساله در ازدواج خويش فريب خورده نيست.
ط. يك روايت مى گويد: دختر اگر پيش از نُه سال توسط وليّ خود به عقد ازدواج كسى درآمده باشد, پس از نُه سالگى مى تواند اين ازدواج را بپذيرد, يا نپذيرد.
روايت 7 سال: تصرف در اموال و واجب شدن كارهاى عبادى و اجراى حدود را از اين زمان به بعد مى داند.
روايات 10 سال: سه روايت است كه يك روايت مى گويد: از اين زمان به بعد دختر فريب خورده به شمار نمى آيد و دو روايت مى گويند: با دختر كم تر از ده سال نبايد آميزش كرد.
روايات 13 سال: واجب شدن نماز و جارى شدن قلم تكليف بر دختر را از اين سن و يا از زمان پديد آمدن حيض, در صورتى كه پيش از سيزده سال رخ داده باشد, مى دانند.

روايات حيض: ده روايت در اين باره وجود دارد:

الف. چهار روايت: زمان واجـب شدن پوشش, از زمـان وقـوع حيـض به بعد مى باشد.
ب. چهار روايت: زمان واجب شدن حجاب در نماز, از زمان وقوع حيض به بعد است.
ج. دو روايت: زمان واجب شدن روزه از زمان وقوع حيض به بعد است.
د. يك روايت: زمان واجب شدن حج از زمان وقوع حيض به بعد است.
هـ. يك روايت: مى گويد امـام(ع) قبـل از اين زمـان, بر دختر حـدود را اجـرا نكرده است.
روايات بلوغ دختر: در اين باره, پنج روايت وجود دارد:
الف. يك روايت: واجب شدن حجاب در نماز, از زمان بلوغ دختر به بعد است.
ب. سه روايت: درباره پذيرفتن و نپذيرفتن دختر ازدواج كودكى خود را از سوى پدر يا ولى.
ج. يك روايت: در اين باره كه دختر بالغ نمى تواند ازدواج خود را بر هم زند.
روايات بلوغ كودك: دراين باره هفت روايت وجود دارد:
الف. يك روايت مى گويد: پس از بلوغ كودك, پرداخت زكات بر او واجب مى شود.
ب. دو روايت مى گويد: حد مرتد پس از بلوغ كودك اجرا مى شود.
ج. يك روايت مى گويد: كودك پس از بلوغ عليه ديگران حد را مى تواند اجرا كند.
د. يك روايت مى گويد: پس از بلوغ كودك او مى تواند در اموال خودتصرف كند.
هـ. يك روايت مى گويد: كودك وقتى بالغ شد, مى تواند نسبت به ازدواج زمان كودكى خويش تصميم بگيرد.
و. يك روايت مى گويد: از زمان بلوغ كارهاى فرد ثبت مى گردد.