واژه «اربعین» در متون دینى و مجموعههاى حدیثى از ارزش والایى برخوردار است . آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعاى عهد در چهل صبح، کمال عقل در چهل سالگى، دعا براى چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن براى میت، برگزارى عبادت در چهل شب چهارشنبه براى دیدار حضرت ولى عصر علیه السلام، و بعثت غالب انبیاء در چهل سالگى، از جمله مواردى است که ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامى و عرفانى را مشخص مىسازد .
«اربعین» از اصطلاحات رایجى است که در متون اسلامى کاربرد زیادى دارد، مثلا در برخى از روایات به عنوان نماد کمال، حدى براى تصفیه باطن و ... قلمداد شده است . در این نوشتار به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین علیه السلام برخى از موارد کاربرد این واژه ارزشمند که در فرهنگ اسلامى به مناسبتهاى گوناگون از آن یاد شده و گاهى پیامهاى اخلاقى و دستورهاى الهى با آن همراه شده است، با اشاره به سى نکته تقدیم مىشود:
۱ . شهادت چهل مؤمن
امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا مات المؤمن فحضر جنازته اربعون رجلا من المؤمنین وقالوا: اللهم انا لانعلم منه الا خیرا وانت اعلم به منا، قال الله تبارک وتعالى: قد اجزت شهاداتکم وغفرت له ما علمت مما لا تعلمون; (۱) هرگاه یکى از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهى دهند که پروردگارا! ما به جز خوبى و نیکى از این شخص ندیدهایم و تو از ما داناتر هستى، خداوند متعال مىفرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او مىدانستم که شما بىاطلاع بودید، همه را بخشیدم .»
همچنین امام صادق علیه السلام مىفرماید: «در بنى اسرائیل عابدى بود که پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت . خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحى فرستاد: اى داوود! این مرد عابد، فردى ریاکار و غیرمخلص است . هنگامى که او مرد، حضرت داوود علیه السلام به تشییع جنازهاش حاضر نشد . اما چهل نفر از بنى اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهى به نیکى و خوبیهاى ظاهرى وى شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش براى وى نمودند . در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین کردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهى به نیکمردى عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند . در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیه السلام الهام کرد که من او را به خاطر شهادت آن عده بخشیدم و اعمال بد و ریایى او را نادیده گرفتم . (۲)
۲ . دعا براى چهل مؤمن
پیشواى ششم یکى از مهمترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا مىداند . آن حضرت مىفرماید: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له; (۳) هر کس چهل نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعاى او به اجابتخواهد رسید .» آن حضرت تاکید مىفرماید که اگر اینگونه دعا کردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشترى خواهد داشت . (۴) همچنین دعا کردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهاى تار اجابت دعا را نزدیکتر و سریعتر مىنماید . (۵)
۳ . دعاى چهل نفره
دعا کردن همیشه خوب و یکى از سلاحهاى مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است . هنگامى که انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز مىبیند با جان و دل زمزمه مىکند که:
• سینه مالامال درد است اى دریغا مرهمى
• دل زتنهایى به جان آمد خدایا همدمى
در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدى در دل انسان مىتابد و دعاکننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفتخویش را نیز به نمایش مىگذارد . امام صادق علیه السلام در یکى از رهنمودهاى حکیمانه خویش ما را به دعاى دسته جمعى فرا مىخواند و مىفرماید: «اگر گروهى چهل نفره جمع شوند و خداى خویش را بخوانند، مطمئنا دعاى آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند که همین اثر را دارد و اگر بیش از یک نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خداى عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد کرد .» (۶)
۴ . آمرزش چهل گناه
حضرت باقر علیه السلام یکى از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان مىشمارد و با توجه به اهمیت آن، تاثیر معنوى این حضور را نیز بیان مىکند: «من حمل جنازه من اربع جوانبها غفرالله له اربعین کبیره; (۷) کسى که جنازهاى را از چهار طرف حمل کند، خداوند متعال چهل گناه کبیره او را خواهد بخشید .»
۵ . کمال در چهل سالگى
از مهمترین نکاتى که در زندگى انسان وجود دارد و در مرحله تکامل معنوى و شخصیت وى مؤثر است، رسیدن به مراتبى از سن و سال است که انسان کاملتر و پختهتر مىشود . خداوند متعال در این زمینه چهل سالگى را اوج کمال انسانى مىداند و مىفرماید: «... حتى اذا بلغ اشده وبلغ اربعین سنه قال رب اوزعنى ان اشکر نعمتک التى انعمت على وعلى والدى وان اعمل صالحا ترضیه واصلح لى فى ذریتى انى تبت الیک وانى من المسلمین» ; (۸) «تا زمانى که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگى بالغ گردد، مىگوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتى را که به من و پدر و مادرم دادى، به جا آورم و کار شایستهاى انجام دهم که از آن خشنود باشى و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوى تو باز مىگردم و توبه مىکنم و از مسلمانان مىباشم .»
۶ . آثار چهل روز اخلاص
امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله چنین نقل فرمود: «ما اخلص عبد لله عزوجل اربعین صباحا الا جرت ینابیع الحکمه من قلبه على لسانه; (۹) هیچ بندهاى چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمىدهد، مگر اینکه خداوند متعال چشمه سارهاى حکمت را از قلب او به زبانش جارى مىسازد .» حافظ با اشاره به این حدیث مىگوید:
• سحرگه رهروى در سرزمینى که اى صوفى شراب آنگه شود صاف
• همى گفت این معما با قرینى که در شیشه بماند اربعینى
۷ . یاران حضرت مهدى علیه السلام
هنگامى که حضرت مهدى علیه السلام ظهور مىکند هر یک از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروى چهل مرد قدرت روحى و بدنى خواهد داشت . امام سجاد علیه السلام فرمود: «اذا قام قائمنا اذهب الله عزوجل عن شیعتنا العاهه وجعل قلوبهم کزبر الحدید وجعل قوه الرجل منهم قوه اربعین رجلا; (۱۰) هرگاه قائم ما قیام کند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستى را دور خواهد کرد و دلهاى آنان را همانند پارههاى آهن قوى و محکم مىنماید و نیروى هر یک از آنان را معادل نیروى چهل مرد قرار خواهد داد .»
۸ . چهل روز عزاى مؤمن
رسول گرامى اسلام علیه السلام در سفارشهاى خویش به جناب ابىذر غفارى به اهمیت و جایگاه والاى مؤمن در جهان اشاره کرده و فرموده است: «یا اباذر! ان الارض لتبکى على المؤمن اذا مات اربعین صباحا; (۱۱) اى ابوذر! هنگامى که مؤمنى از دنیا مىرود، زمین تا چهل روز براى فقدان او گریان و عزادار است .»
ممکن است منشا مجالس اربعین براى اموات مؤمنین همین روایت نبوى باشد .
۹ . زندگى چهل ساله
هنگامى که فرزدق شاعر قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجاد علیه السلام در حضور خلیفه ستمگر عباسى، هشام بن عبدالملک، با رشادت تمام قرائت کرد و مطلع آن چنین بود که:
• هذا الذى تعرف البطحاء وطاته
• والبیتیعرفه والحل والحرم
یعنى، این آقایى است که گامهاى او را سرزمین بطحاء، بیتخدا و حل و حرم مىشناسد; خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهلبیت علیهم السلام زندانى کنند; اما بعد از گذشت مدتى به دعاى امام چهارم علیه السلام آزاد شد . امام زینالعابدین علیه السلام براى کمک به فرزدق مبلغى را که چهل سال مخارج زندگىاش را کافى بود به حضورش فرستاد و فرمود: «لو علمت انک تحتاج الى اکثر من ذلک لاعطیتک; [اى فرزدق!] اگر مىدانستم بیش از چهل سال زنده خواهى بود، بیشتر مىفرستادم .» على بن یونس بیاضى مىنویسد: دقیقا بعد از چهل سال از آن تاریخ فرزدق به دیار باقى شتافت و صداقت و کرامت امام چهارم بر همگان روشن شد . (۱۲)
۱۰ . بعثت انبیاء در چهل سالگى
در روایت آمده است که اکثر انبیاء در چهل سالگى به رسالت مبعوث شدهاند . (۱۳) همچنان که رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله نیز در چهل سالگى به رسالت مبعوث گردید . (۱۴) امام باقر علیه السلام فرمود: «پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در ۶۳ سالگى از دنیا رفت، که آخر سال دهم هجرت بود . آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامى که چهل سالش کامل گردید، به پیامبرى رسید و ۱۳ سال دیگر در مکه بود که در ۵۳ سالگى به مدینه هجرت کرد و بعد از ده سال در مدینه به سراى جاویدان منتقل شد .» (۱۵)
۱۱ . حفظ چهل حدیث
حضرت رسول صلى الله علیه و آله در زمینه پاسدارى از فرهنگ و معارف اسلام مىفرماید: «من حفظ من امتى اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما; (۱۶) هر کس از امت من چهل حدیث از احادیث دینى مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامتبه عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد .»
براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش کردهاند که کتابهایى را به نامهاى الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این کلام نورانى رسول گرامى اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائى، اربعین شهید اول، اربعین مجلسى دوم، اربعین جامى و چهل حدیث امام خمینى رحمه الله .
نظر خود را اضافه کنید.