مکتب شیعه وامدار تحوّل فرهنگى است که امام صادق علیه السلام ایجاد نمود. افزون بر روایات فراوان در مسائل گوناگون اعتقادى، فقهى، اخلاقى و تفسیرى و پر بودن کتابهاى تفسیرى شیعه مانند تفسیر عیاشى، نورالثقلین، البرهان، تفسیر قمى و نیز مجمع البیان و تفسیر صافى از گفتارهاى ارزشمند این امام بزرگ، دو کتاب به نامهاى مصباح الشریعه و تفسیر جعفر الصادق در کتاب حقایق التفسیر القرآن به ایشان منسوبند. مصباح الشریعه تاکنون چندبار به چاپ رسیده است (در ایران توسط حسن مصطفوى و در بیروت با تحقیق على زیعور و توسط مؤسسه عزالدین للطباعه و النشر چاپ شده) ولى مانند بیشتر کتابهاى حدیثى به صورت سندى و نقل قولى به امام صادق علیه السلام منتسب شده است و ظاهر کلماتى که در آغاز هر باب با مدح و اعظام حضرت آمده، نشان مىدهند
که این کتاب دست کم توسط حضرت صادق علیهالسلام نگارش نیافته است. بیشتر کتاب حاوى مضامین اخلاقى و نکات اعتقادى است، اما کلمات آن حضرت در کتاب حقائق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمى(۳۲۵ ـ ۴۱۲) و دیگر کتابهاى منسوب به ایشان که بخش مشخصى از آن مباحث تفسیرى و تأویلى است به خوبى آشکار است و مطالب تفسیرى به نوعى عرفانى و بکر است و گرایش باطنى و رمزى دارد.
امام صادق علیه السلام شاگردان فراوانى تربیت کردند، به گونهاى که شاگردان آن حضرت را تا چهار هزار تن گفتهاند. اما شاگردان ایشان در تفسیر افزون بر افرادى مانند ابوحمزه ثمالى، جابربن یزید جعفى و عطاء بن ابى ریاح و حتى ابوالجارود ـ که پیش از این نام آنها ذکر شد و اصحاب دو یا سه امام بودهاند ـ شخصیتهاى دیگرى نیز در تفسیر ذکر گردیده است که برخى از آنها عبارتند از:
۱.یحیى بن کثیر(م ۱۰۵ هـ.ق)
ابونضر یحیى بن کثیر (م ۱۰۵ هـ.ق) که ابن حجر وى را از جمله راویان امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام مىشمارد و از برخى نقل کرده است که وى «به پیروى مذهب تشیع شهرت دارد»در تفاسیر، نام او آمده است، از جمله در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه ۲۵ سوره بقره که آیه شریفه «واتوا به متشابها» را تفسیر نموده است
۲. شعبه بن حجاج (م ۱۰۶ هـ.ق)
او از نخستین افرادى است که به تدوین مجموعههاى حدیثى پرداختند. شافعى گفته است: اگر شعبه نبود، روایت و حدیث در عراق شناخته نمىشد. شیخ طوسى او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.
۳. سفیان بن عیینه(م ۱۹۸ هـ.ق)
ابو محمد سفیان بن عیینه هلالى کوفى در سال ۱۶۳ در مکه رحل اقامت افکند و همان جا ماند تا این که در سال ۱۹۸ درگذشت. او از بزرگان سلف، از جمله امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام روایت کرده و بسیارى از بزرگان حدیث نیز از او روایت کردهاند.
نجاشى مىگوید: «او نوشتهاى دارد که از گفتار جعفر بن محمد فراهم آورده است.» آن گاه سند خود را نسبت به آن نوشته، از وى بیان مىکند.
شیخ طوسى و برقى او را از اصحاب امام صادق علیه السلام شمردهاند.
مرحوم کلینى در کافى و شیخ طوسى در تهذیب و على بن ابراهیم قمى در تفسیرش از او روایت کردهاند
۴. عبدالرحمن بن زید(م ۱۸۲)
عبدالرحمن بن زید بن اسلم عدوى، پدرش زید بن اسلم پیش از این از جمله اصحاب امام سجاد علیه السلام ذکر شد، اگرچه برقى، وى (پدر) را نیز از اصحاب امام صادق علیه السلام برشمرده است.
اما مرحوم شیخ طوسى تنها عبدالرحمن بن زید را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است
مرحوم کلینى در کتاب کافى در ابواب گوناگون از او روایت کرده است.
افرادى همچون محمد بن فضیل بن کثیر ازدى از وى روایت کردهاند. شیخ مفید در رساله عددیه درباره او مىگوید: او از فقیهان و سرآمد بزرگان است که حلال و حرام و فتوا و احکام از ایشان اخذ مىشود و راه طعنه بر آنان بسته است.
بحث تحول فرهنگى که امام صادق علیه السلام پدید آورد، خود جایگاه خاصى مىطلبد و نیاز به کتابها دارد. همچنین بررسى شاگردان ایشان تنها به موارد مزبور خلاصه نمىشود، بلکه افرادى همانند ابوبصیر یحیى بن ابوالقاسم اسدى (م ۱۵۰ هـ.ق) از اصحاب اجماع و ابان بن تغلب و محمد بن سائب کلبى و افراد فراوان دیگر را نیز مىتوان نام برد: حتى افرادى که مقدارى مسألهدار بودهاند: همانند قتاده و واصل بن عطاء نیز به نوعى از شاگردان آن حضرت به حساب مىآیند. برخى از افراد دیگر نیز، که از تابعان تابعین مىباشند، از جمله شاگردان امام صادق علیه السلام ذکر شدهاند که در مجموع، به همین مقدار اکتفا مىشود.
__________________
دانشنامه حوزه
نظر خود را اضافه کنید.