امام حسن عليهالسلام و صلح
جريانشناسى دقيق دو طيف متعارض (صالحان و ناصالحان)، نشان مىدهد كه، «دنيازدگى و عدم ديندارى» مردم، موجب پذيرش صلح از سوى امام حسن عليهالسلام شد. از اين رو، آن حضرت، اين دو را به عنوان عامل صلح معرفى و با تعبير «عبيد الدنيا» از آنان ياد كرد.1 نقاط اوج اين رويكرد را مىتوان در استقبال نكردن مردم از حضور در اردوگاه جنگ امام حسن عليهالسلام يافت؛ به گونهاى كه امام حسن عليهالسلام فرمود: «… شگفتا از مردمى كه پى در پى نه حيا دارند، نه دين… اف بر شما اى بردگان دنيا»!2 امام همچنان خطاب به مردم فرمود: «معاويه ما را به چيزى فراخوانده است كه عزت و عدالت در آن نيست؛ اگر زندگى دنيا را مىخواهيد، مىپذيريم و اين خار در چشم را تحمل مىكنيم و اگر مرگ را بخواهيد، آن را در راه خدا ارزانى مىداريم». در پاسخ امام، همه فرياد زدند: ما زندگى و ماندن را مىخواهيم.3 اكنون مباحث مترتب بر دنياگرايى مردم را مرور مىكنيم.
آثار دنياگرايى و بىدينى در رفتار مردم
اين آثار، در قالبهاى مختلف، خود را نشان داد. برخى محققان، اين آثار و معلولها را به جاى علت صلح مطرح مىكنند. برخى از اين آثار، عبارتند از:
1. پيمانشكنى
وقتى سپاه قيس بن سعد، قبيله به قبيله، به معاويه پيوستند، امام فرمود: «… [پس از شهادت پدرم] با من به اختيار بيعت كرديد و من هم پذيرفتم و در اين راه بيرون آمدم و خدا مىداند كه چه تصميمى داشتم؛ ولى از شما سرزد، آنچه سرزد».4
2. خيانت به امام
رويكرد دنياگرايى مردم، بهويژه خواص را در قيام و صلح حسنى و در آيينه خيانتهايشان بايد ديد؛ چنان كه معاويه در آغازين لحظات، اكثر آنها را جذب كرد؛ از جمله فرماندهى از قبيله كنده را با پانصد هزار درهم خريد و او با دويست نفر، به معاويه پيوست. امام فرمود: «من بارها به شما گفتهام كه شما وفا نداريد و بنده دنياييد».5
3. مصمم نبودن به مبارزه
وقتى جارية بن قدامه نزد امام عليهالسلام آمد و تقاضاى حركت به سمت دشمن كرد، امام فرمود: «اگر همه اين مردم مثل تو بودند، رهسپارشان مىكردم؛ ولى نصف يا يك دهم مردم، اين عقيده را ندارند».6
بازتاب دنياگرايى مردم در جبهه امام
1. تنها ماندن امام حسن عليهالسلام
در آغاز جنگ، وقتى لشكر به پل منيع رسيد، حجر بن عدى از سوى امام، مردم را در مسجد جمع كرد و كوشيد تا آنان را براى جنگ، تهييج كند؛ اما همه سكوت كردند؛ به گونهاى كه عدى بن حاتم برخاست و گفت: سبحان الله! چقدر سكوت شما زشت است. آيا به امام و فرزند پيامبر خود پاسخ نمىدهيد؟7 امام عليهالسلام، بارها با اين حقيقت تلخ روبهرو شد.
امام عليهالسلام در برابر اعتراض مردم به صلح هم فرمود: «سوگند به خدا! حكومت را به معاويه نسپردم؛ مگر اينكه يارانى نيافتم».8
2. نااميدى از وصول به هدف با اقدام نظامى
هدف اصلى نظام امامت، جامعهسازى و صيانت از جامعه نبوى است. جنگ و صلح، امورى فرعىاند كه در مسير جامعهسازى، به دليل تعارض بناى جامعه جديد با منافع گروههايى كه از وضع سابق بهره مىبرند، پيش مىآيد وگرنه ائمه فارغ از اين امور، مشغول جامعهسازى اسلامى و تحقق مدينة النبى مىشدند.
امام حسن عليهالسلام هم در اين مسير، ناچار به جنگ شد و پس از تنهايى و نااميدى از ادامه وصول به هدف، با اقدام نظامى پيش آمد. امام، هنگام امضاى صلحنامه فرمود: «اينك پيشآمد من، به نااميدى از حقى كه زنده دارم و باطلى كه بميرانم، رسيد».9
3. پذيرش گزينه صلح
اين بخش از تصميم امام، پيامد طبيعى حوادث قبلى و نااميدى از وصول به هدف به وسيله جنگ بود. امام حسن عليهالسلام، در اين باره مىفرمايد: «اگر يارانى داشتم، صلح نمىكردم». اين جمله، گوياى اين است كه امام، صلح را به عنوان يك راه اساسى، انتخاب نكرد؛ بلكه طبق وضعيت موجود، ناچار به استفاده از آن شد.10
آثار صلح
آيا منافعى كه امام از ترك جنگ به دست آورد، قابل رقابت با دستاورد معاويه بود و آيا دستاورد امام حسن عليهالسلام از اين اقدام، بيشتر از دستاورد احتمالى وى از جنگ بود؟
در صورت كم ارزش بودن دستاوردهاى امام، آن حضرت، نبايد صلح را مىپذيرفت. آثار آينده نشان مىدهد كه در هر دو صورت دستاوردهاى امام، ارزشمندتر از دستاوردهاى معاويه بود. براى اين منظور بايد آثار صلح را مرور كنيم. اين آثار، عبارتند از:
1. بقاى نظام امامت
اصلىترين اثر صلح، بقاى نظام امامت براى حفظ اسلام بود. امام در جواب ابوذر غفارى فرمود: «خواستم حافظى براى دين باقى بماند».11
2. بقاى شيعيان
امام به ابوسعيد عقيصا فرمود: «اگر صلح نمىكردم، روى زمين، كسى از شيعيان ما باقى نمىماند».12
3. حفظ دين و رعايت مصلحت امت پيامبر
در آن موقعيت، روم شرقى آماده حمله به نظام اسلامى بود و جنگ داخلى، موجب وصول آنان به هدف و نابودى اساس اسلام مىشد.13
امام عليهالسلام در اين باره فرمود: «ترسيدم ريشه مسلمانان از زمين كنده شود… خواستم دين خدا حفظ شود».14 گر چه اين سخن عام است و ممكن است منظور غير از خطر روم شرقى باشد، ولى اصل حفظ دين، در آن، لحاظ شده است. امام بارها اشاره مىكرد كه مصلحت و حكمت اين كار، هر چند پنهان، خيلى مهم است. وى نزد معاويه فرمود: «من مصلحت امت را در نظر گرفتم… و در اين كار، جز صلاح و دوام مردم را نخواستم».15
4. ترجيح امنيت بر اختلاف
امام، هنگام كوچ از ساباط فرمود: «انس، آسودگى و آشتى ميان مردم از جدايى، ناامنى، كينهورزى و دشمنى كه شما خواهانيد، بهتر است».16
5. تأمين عزت واقعى
صلح هر چند در ظاهر عقبنشينى بود، اما در واقع، عامل عزت شيعيان و شكستناپذيرى ابدى آنان شد. از اين رو، امام در برابر سليمان بن صرد كه با عنوان مذلّ المومنين به امام سلام كرد، فرمود: سوگند به خدا! اگر زير دست و در عافيت باشيد، نزد من محبوبتر است از اينكه عزيز باشيد و كشته شويد».17
مقايسه آثار جنگ و صلح
1. اقدام نظامى و تداوم جنگ، فاقد دستاورد معين و قابل اعتنايى بود و صلح تاكتيكى (ترك مخاصمه) نسبت به جنگ، ارجح بود. همچنين مقايسه دستاوردهاى دو طرف از صلح، نشان مىدهد كه دستاورد امام، به مراتب بيشتر بود؛ زيرا يكى از دستاوردهاى امام، از ترك مخاصمه، حفظ اصل موجوديت نظام امامت و شيعيان بود و اگر چنين نمىكرد اينها از بين مىرفتند و آنچه معاويه به دست آورد، وصول به حكومت بود كه البته دوام چندانى هم نياورد و با قيام امام بعدى از همين نظام امامت در خطر، به طور كلى متزلزل شد؛ اما نظام امامت، با حفظ اصل امامت و موجوديت شيعه، هر چند به گونهاى حداقلى، بقاى خود را تضمين كرد و موجب شد كه شيعيان در فرصتهاى مناسب، به بازسازى خود بپردازند.
2. ادعاى ناكارآمدى صلح، به دليل وفادار نماندن معاويه به شرايط و اعمال استبداد عليه شيعيان، صحيح نيست؛ چون تأمين هدف اصلى (تداوم نظام امامت به عنوان نگهبان انقلاب پيامبر)، به عصرهاى بعد هم مربوط مىشود و اين هدف، با اين صلح، تأمين شد و اقليت شيعه و اصل امامت، با حفظ موجوديت خود، از اين تنگه سخت گذشت.
3. ادعاى برابرى صلح با شكست و ذلت نيز درست نيست؛ چون با حفظ امامت و تشيع، خطر نابودى كامل آنها از بين رفت و هيچ پيروزىاى از اين بالاتر نيست.
4. تدبير صلح در برابر خطراتى كه اساس تشيع، اسلام و امامت را تهديد مىكرد، نشان مىدهد كه اين تصميم، از روى جهل و كمكارى هم نبود. امام نيز با اشاره به پنهان بودن مصلحت صلح و تشبيه آن به داستان سوراخ كردن كشتى و… توسط حضرت خضر و شكايت موسى… فرمود: «وقتى من از جانب خدا امام مسلمانانم، نبايد در جنگ و صلح، مرا به نادانى متهم كنيد؛ گرچه حكمت و علت آن را ندانيد و امر بر شما مشتبه شود».
5. اتهام نداشتن خط مشى ثابت توسط ائمه نيز درست نيست؛ زيرا هدف اصلى، حفاظت از نظام پيامبر و جامعهسازى اسلامى، در سايه حفظ امامت است كه طبق شرايط، به شيوههاى مختلفى اجرا مىشود. صلح يا جنگ، هدف نيستند تا ائمه متهم به تشتت و پراكندگى هدفها شوند؛ بلكه شيوههاى وصول به هدف مىباشند. از اين رو، شهيد مطهرى، چنين معتقد است: «اگر واقعاً امام حسن به جاى امام حسين بود، كار امام حسين را مىكرد و اگر امام حسين به جاى امام حسن بود، كار امام حسن را مىكرد».18
6. اين صلح، از روى روحيه سازشكارى و ترس و راحت كردن خود نبود. از اين رو، امام در پاسخ عبدالله بن زبير فرمود: «گمان مىكنى من از روى ترس و زبونى با معاويه صلح كردم… واى بر تو! هرگز ترس و ناتوانى در من راه ندارد. علت صلح من، وجود يارانى همچون تو بود كه ادعاى دوستى با من داشتند و در دل، نابودى مرا آرزو مىكردند».19
نتيجه
دليل اصلى پيشنهاد صلح از سوى معاويه، رسيدن به حكومت، با هزينه كم بود و عامل اصلى در پذيرش صلح از سوى امامعليهاسلام، عدم همراهى و فداكارى مردم، به ويژه خواص بود كه ناشى از دنياگرايى و راحتطلبى آنان بود و به بروز رفتارهايى چون پيمانشكنى، خيانت و… انجاميد. بازتاب اين رفتارها، موجب تنها ماندن امام، نااميدى از وصول به هدف به وسيله جنگ و پذيرش ترك مخاصمه بود. آثار صلح (بقاى نظام امامت، شيعيان، دين و …) هم نشان داد كه دستاورد امام، به مراتب بيشتر از دستاورد معاويه بود. اين آثار، گوياى اين است كه اين صلح، كارآمد، برابر با پيروزى، هوشيارانه، براساس حفظ خط مشى اصلى و بر طبق رعايت مصالح امت اسلامى بود. اين صلح، آثارى را در پى داشت كه قيام حماسى امام حسين عليهالسلام آن را تكميل و بقاى اسلام را تضمين كرد.
براى مطالعه بيشتر در اين زمينه، به آثار زير مراجعه نماييد:
1. حقايق پنهان، پژوهشى از زندگى سياسى امام حسن مجتبى، احمد زمانى.
2. صلح امام حسن، پرشكوهترين نرمش قهرمانانه تاريخ، شيخ راضى آلياسين، ترجمه سيد على خامنهاى.
3. فصلنامه فرهنگ كوثر، ش 55 (ويژهنامه امام حسن(ع)، ش 56).
4. سيرى در سيره ائمه اطهار، شهيد مرتضى مطهرى.
1. مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 21.
2. همان؛ به نقل از راوندى، الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 575.
3. بحارالانوار، ج 44، ص 21.
4. الفتوح، ج 4، ص 290.
5. بحارالانوار، ج 44، ص 20.
6. همان، ج 34، ص 18.
7. مقاتل الطالبيين، ص 59.
8. طبرسى، احتجاج، ج 2، ص 71.
9. شيخ صدوق، علل الشرايع، ص 221.
10. نمونهاى در پاسخ امام به زيد بن وهب جهنى؛ ر.ك. احتجاج، ج 2، ص 69.
11. حقايق پنهان، ص 215.
12. بحارالانوار، ج 44، ص 1.
13. پيشوايى، سيره پيشوايان، ص 97.
14. حقايق پنهان، ص 197.
15. بحارالانوار، ج 44، ص 54.
16. الفتوح، ج 3، ص 289 و 295.
17. الامامة و السياسة، ص 163.
18. سيرى در سيره ائمه اطهار، 60.
19. حياة الامام الحسن بن على، ج 2، ص 280.
نظر خود را اضافه کنید.