اکبراسد علیزاده
پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله در طول دوران رسالت، پیوسته به موضوع جانشینى بعد از خود اشاره کرده و به صورت مکرر آن را امرى مربوط به خدا دانسته است.
صرف نظر از کتب تفسیر و تاریخ و حدیثشیعه که بر انتصابى بودن امام از سوى خداوند تصریح و تاکید دارند، این مطلب را مىتوان به روشنى از کتب اهل سنت نیز اثبات نمود.
طبرى مىنویسد: پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله پس از گذشت ۳ سال از آغاز بعثت، از سوى خداوند مامور شد که دعوت خویش را آشکار سازد، و آیه «و انذر عشیرتک الاقربین» (۱) در این مورد نازل شد. پیامبر، سران بنى هاشم را جمع کرد و فرمود: «من خیر دنیا و آخرت را براى شما آوردهام. خداوند به من امر کرده است که شما را به آن دعوت کنم. کدام یک از شما مرا در نشر این آیین یارى مىکند تا برادر و وصى و جانشین من در میان شما باشد؟» حضرت سه مرتبه این سخن را تکرار نمود و در هر بار تنها علىعلیه السلام آمادگى خود را اعلان کرد. در این موقع پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود: «ان هذا اخى و وصیى و خلیفتى فیکم; (۲) او برادر و وصى و جانشین من در میان شماست.»
طبرى در جاى دیگرى از تاریخش نقل مىکند: وقتى آن حضرت براى تبلیغ اسلام با سران قبیله بنىعامر تماس گرفت، یکى از آنان حمایتخود را از وى اعلام نمود و افزود: هرگاه خداوند تو را بر مخالفان پیروز ساخت، آیا موضوع زمامدارى مسلمانان پس از شما به ما واگذار مىگردد؟ پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود: «الامر الى الله، یضعه حیثیشاء; موضوع خلافت، مربوط به خدا است [و از اختیار من بیرون است]، خدا هر فردى را انتخاب کند، امامتبه او محول مىگردد.» (۳)
پیامبر اسلام با این گونه سخنان صریح و بسیار روشن خود زمینهسازى نموده و اذهان را آماده مىکرد تا آخرین پیام الهى را درباره رهبرى امت اسلامىکه سرنوشت اسلام و مسلمین را رقم خواهد زد ابلاغ نماید و پیوسته به مساله مهم ولایت و رهبرى بعد از خود اشاره نموده و علىعلیه السلام را به عنوان بهترین فرد معرفى مىکردند. تا اینکه وعده موعود فرا رسید و براى ابلاغ آخرین فرمان خداوند و اتمام رسالتخویش در هنگام برگشت از سفر حج در مکانى به نام غدیر خم، در بزرگترین اجتماع مسلمین در دوران پیامبرى خویش به پا خواست و به فرمان خداوند، امام علىعلیه السلام و یازده معصوم از فرزندان او را به عنوام امام و رهبر مسلمین با جملاتى چون «من کنت مولاه فهذا على مولاه» که برگرفته از ولایتخداوند است، منصوب کرد.
متاسفانه بعد از رحلت پیامبر عظیم الشان اسلامصلى الله علیه وآله تهاجم بس گستردهاى علیه ولایت امام علىعلیه السلام آغاز گردید و بزرگترین هجمهها علیه روایت غدیر بود، اما از آنجا که نتوانستند این پیام بزرگ و پرفروغ آسمانى را نادیده بگیرند، پیوسته به تفسیرهاى ناصواب و به دور از منطق همچون تفسیر لفظ «مولا» به معنى نصرت و محبت و دوستى دست زدند تا شاید بتوانند این حدیث نورانى را تحریف کرده و کارهاى توجیهناپذیر خویش را توجیه کنند.
هم اکنون به بیان شواهدى مىپردازیم که به روشنى ثابت مىکند که مقصود از «مولى» در حدیث غدیر، همان امامت و رهبرى است.
شواهد
۱ - فرازهاى حدیثشریف غدیر
رسول خداصلى الله علیه وآله در روز غدیر خم فرمود:
الف - خدایى جز الله نیست، زیرا او به من اعلام فرموده است که اگر آنچه در حق على بر من نازل نموده ابلاغ نکنم رسالت او را نرساندهام، و براى من حفظ از شر مردم را ضمانت نموده است و خدا کفایت کننده و کریم است.
خداوند به من چنین وحى کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت درباره على بر تو نازل شده; یعنى خلافت على بن ابىطالب را ابلاغ کن و اگر انجام ندهى، رسالت او را نرساندهاى، و خداوند تو را از مردم حفظ مىکند.» (۴)
اى مردم! من در رساندن آنچه خداوند بر من نازل کرده کوتاهى نکردهام و من سبب نزول این آیه را براى شما بیان مىکنم: جبرئیل سه مرتبه بر من نازل شد و از طرف خداوند سلام که او سلام است مرا مامور کرد که در این محل بپاخیزم و بر هر سفید و سیاهى اعلام کنم که: «ان على بن ابى طالب اخى و وصیى و خلیفتى على امتى والامام من بعدى; على بن ابىطالب برادر من و وصى من و جانشین من بر امتم و امام بعد از من است.» نسبت او به من همانند هارون به موسى است جز این که پیامبرى بعد از من نیست. و او صاحب اختیار شما بعد از خدا و رسولش مىباشد و خداوند در این مورد آیهاى از کتابش بر من نازل کرده است که: «صاحب اختیار شما، خدا و رسولش هستند و کسانى که ایمان آورده و نماز را بپا مىدارند و در حال رکوع زکات مىدهند.» (۵) و على بن ابىطالب است که نماز را بپا داشته و در حال رکوع زکات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد مىکند. (۶)
ب - اى مردم! از او (علىعلیه السلام) به سوى دیگرى گمراه نشوید، و از او روى بر مگردانید و از ولایت او سرباز نزنید. اوست که به حق هدایت نموده و به آن عمل مىکند، و باطل را ابطال نموده و از آن نهى مىنماید، و در راه خدا سرزنش ملامت کنندهاى او را مانع نمىشود.
اى مردم! او را فضیلت دهید که خدا او را فضیلت داده است، و او را قبول کنید که خداوند او را منصوب نموده است.
«معاشر الناس! انه امام من الله، ولن یتوب الله على احد انکر ولایته و لن یغفر الله له ...;
اى مردم! او از طرف خداوند امام است و هر کس ولایت او را انکار کند خداوند هرگز توبهاش را نمىپذیرد و او را نمىبخشد. حتمى استبر خداوند که با کسى که با او مخالفت نماید چنین کند و او را به عذابى شدید تا ابدیت و تا آخر روزگار معذب نماید. پس بپرهیزید از این که با او مخالفت کنید و گرفتار آتشى شوید که آتشگیره آن مردم و سنگها هستند و براى کافران آماده شده است.» (۷)
ج - «الا ان جبرئیل خبرنى عن الله تعالى بذلک و یقول «من عادى علیا و لم یتوله فعلیه لعنتى; بدانید که جبرئیل از جانب خداوند این خبر را براى من آورده است و مىگوید: «هرکس با على دشمنى کند و ولایت او را نپذیرد لعنت و غضب من بر او باد.»
د - «معاشر الناس ... من کنت مولاه فهذا على مولاه، و هو على بن ابى طالب اخی و وصیى و مولاته من الله عزوجل انزلها على; اى مردم هر کس من صاحب اختیار اویم این على صاحب اختیار اوست واو على بن ابى طالب، برادر و جانشین من است و ولایت او از جانب خداوند متعال است که بر من نازل کرده است.»
ه - «الا وقد بلغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت، الا و ان الله عزوجل قال و انا قلت عن الله عزوجل، الا انه لا امیر المؤمنین غیر اخى هذا; بدانید من پیام خدا را رساندم، و وظیفه خود را ادا کردم، بدانید که من شنوانیدم، بدانید که من (مساله ولایت و امامت را) توضیح دادم و روشن نمودم، بدانید که خداوند فرموده است و من از جانب خداوند عز وجل مىگویم، بدانید که امیرالمؤمنین جز این برادرم على نیست.»
و - «معاشر الناس! هذا على اخى، و وصیى و واعى علمى، و خلیفتى فى امتى... انه خلیفه رسول الله و امیرالمؤمنین، والامام الهادى من الله...;
اى مردم! این على برادر من، وصى من، جامع علم من و جانشینم در میان امتم مىباشد... او خلیفه رسول خدا، امیرالمؤمنین و امام هدایت کننده از طرف خداوند است.»
ز - «معاشر الناس! انما اکمل الله عزوجل دینکم بامامته فمن لم یاتم به و بمن یقوم مقامه من ولدى من صلبه الى یوم القیامه، والعرض على الله عزوجل، فاولئک الذین حبطت اعمالهم، و فى النار هم خالدون، لایخفف عنهم العذاب ولا هم ینظرون;
اى مردم! خداوند دین شما را با امامت او کامل نمود، پس هر کس به او و کسانى که جانشین او از فرزندان من و از نسل او هستند (۸) تا روز قیامت و روز رفتن به پیشگاه خداوند اقتدا نکند، چنین کسانى اعمالشان در دنیا و آخرت از بین رفته و در آتش دائمى خواهند بود، عذاب از آنان تخفیف نمىیابد و به آنان مهلت داده نمىشود.» (۹)
۲ - اقرار علماى اهل سنت
جمعى از علماى اهل سنتبا نقل روایات متعدد، مقصود از آیه شریفه (تبلیغ) و حکم موجود در آن را، معرفى ولایت علىعلیه السلام ذکر مىکنند.
الف) عن ابى سعید الخدرى قال: نزلت هذه الآیه: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک» على رسول اللهصلى الله علیه وآله یوم غدیر خم فى على بن ابى طالب;
از ابى سعید خدرى روایتشده که گفت: آیه شریفه «یا ایها الرسول بلغ...» در روز غدیر خم بر پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله در مورد على بن ابى طالب نازل شده است.»
ب) عن ابن عباس فى قوله (تعالى): «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته، والله یعصمک من الناس ان الله لا یهدى القوم الکافرین» قال: نزلت فى علىعلیه السلام، امر رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم ان یبلغ فیه فاخذ رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم بید علىعلیه السلام فقال: من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه; (۱۰)
از ابن عباس در مورد آیه شریفه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک...» روایتشده است که گفت: در مورد علىعلیه السلام نازل شد. [خداوند در این آیه ]به پیامبرش فرمان داد که در مورد علىعلیه السلام تبلیغ نماید. پس پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله دست علىعلیه السلام را گرفت و فرمود: هر کس که من آقا و مولایش هستم، پس على آقا و مولاى اوست; خداوندا دوستان او را دوستبدار و دشمنان او را دشمن بدار.
این آیه دلیل بسیار روشنى استبر این که مقصود از «مولا» جز امامت و رهبرى چیز دیگرى نیست.
۳ - اقرارگیرى از مردم
پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله در آغاز سخن، از مردم بر سه اصل مهم اسلامى اقرار گرفت و فرمود: «الستم تشهدون ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله و ان الجنه حق و النار حق؟»
هدف از این اقراگیرى چیست؟ آیا جز این است که مىخواهد ذهن مردم را آماده کند، تا مقام و موقعیتى را که بعدا براى علىعلیه السلام ثابت مىکند، بسان اصول پیشین تلقى نمایند و بدانند که اقرار به ولایت و خلافت وى، در ردیف اصول سه گانهاى است که همگى به آن اقرار و اعتراف دارند؟ اگر مقصود از مولى، دوست و ناصر باشد، در این صورت رابطه جملهها به هم خورده و کلام، بلاغت و استوارى خود را از دست مىدهد، زیرا:
یک: علىعلیه السلام منهاى ولایت، یک فرد مسلمان برجسته بود که در جامعه آن روز پرورش یافته بود و لزوم دوستى با افراد با ایمان، تا چه رسد نسبتبه مؤمنى مانند علىعلیه السلام، چیز مخفى و پنهانى نبود که پیامبر آن را در اجتماع بزرگ اعلام بفرماید.
دو: این مساله این قدر هم اهمیت نداشت که در ردیف اصول سه گانه قرار گیرد.
۴ - بیعت ابوبکر و عمر
طبق نقل علماء، مفسران و مورخان بزرگ اهل سنت، عمر و ابوبکر اولین کسانى بودند که بعد از خطبه پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله در غدیر خم براى معرفى امام علىعلیه السلام به عنوان وصى و امام بعد از خود، با علىعلیه السلام به عنوان امیرالمؤمنین و امام المسلمین با بیان جملاتى چون «بخ بخ یا على اصبحت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنه» یا «هنیئا لک یا ابن ابى طالب اصبحت و امسیت مولى کل مؤمن و مؤمنه»; (۱۱) «اى على بر تو مبارک باد که امروز مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمن گشتى» یا «گوارا باد بر تو [این ولایت و امامت] اى پسر ابىطالب که امروز مولاى من و مولاى هر مرد و زنى گشتى» بیعت کردند.
۵ - شان نزول آیه اکمال دین
جمع زیادى از مفسرین و مورخین اهل سنت در کتابهاى خود نقل کردهاند که بعد از اعلان ولایت و امامت امیرالمؤمنین علىعلیه السلام در روز غدیر خم و بیعت مسلمین با آن حضرت به عنوان امام و وصى بعد از پیامبرصلى الله علیه وآله، آیه شریفه «اکمال» (مائده/۳) نازل شد.
وقتى که آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا» بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شد، حضرت فرمود: «الله اکبر على اکمال الدین و اتمام النعمه و رضا الرب برسالتى و ولایه على بن ابى طالب من بعدى (ثم قال) من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله; (۱۲)
الله اکبر بر تکمیل شدن دین و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولایت على بعد از من. هر کس من مولاى او هستم، على مولاى اوست. خداوندا، آن کسى که او را دوست دارد دوستبدار، و آن کس که او را دشمن دارد، دشمن بدار، و هر کس او را یارى کند، یارى کن و هر کس او را خوار کند خوار گردان.»
آیا کمال دین و اتمام نعمت پروردگار به امامت و رهبرى استیا به دوستى و محبت؟!
۶ - تاج گذارى
پیامبرصلى الله علیه وآله در مراسم غدیر خم عمامه خود را که «سحاب» نام داشت، به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمؤمنینعلیه السلام قرار دادند و انتهاى عمامه را بر دوش آن حضرت آویزان نمودند و فرمودند: «عمامه تاج عرب است.» خود امیرالمؤمنینعلیه السلام در این باره فرمود:
«عممنى رسول اللهصلى الله علیه وآله یوم غدیر خم بعمامه فدل طرفها على منکبى و قال: ان الله ایدنى یوم بدر و حنین بملائکه معتمین بهذه العمامه; (۱۳)
رسول خداصلى الله علیه وآله در روز غدیر خم عمامهاى بر سرم بستند و یک طرفش را بر دوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین، مرا به وسیله ملائکهاى که چنین عمامهاى بر سر داشتند یارى نمود.»
۷ - معجزه و امضاى الهى
حارث فهرى به همراه دوازده نفر از اصحابش نزد پیامبرصلى الله علیه وآله آمده و گفت:
«اى محمد! سه سؤال از تو دارم: آیا شهادت به یگانگى خداوند و پیامبرى خودت را از جانب پروردگارت آوردهاى یا از پیش خود گفتى؟ آیا نماز و زکات و حج و جهاد را از جانب پروردگار آوردهاى یا از پیش خود گفتى؟ آیا درباره على بن ابى طالب که گفتى «من کنت مولاه فعلى مولاه....» از جانب پروردگارت گفتى یا از پیش خود گفتى؟
حضرت در جواب هر سه سؤال فرمودند:
«خداوند به من وحى کرده است و واسطه بین من و خدا جبرئیل است و من اعلان کننده پیام خدا هستم و بدون اجازه پروردگارم خبرى اعلان نمىکنم.»
حارث گفت: «خدایا، اگر آنچه محمد مىگوید حق و از جانب توست، سنگى از آسمان بر ما ببار یا عذاب دردناکى بر ما بفرست.»
و در روایت دیگر چنین است:
«خدایا، اگر محمد در آنچه مىگوید صادق و راستگو است، شعلهاى از آتش بر ما بفرست.»
همین که سخن حارث تمام شد و به راه افتاد، خداوند سنگى را از آسمان بر او فرستاد که از مغزش وارد شد و از دبرش خارج گردید و همانجا او را هلاک کرد.
بعد از این جریان آیه «سال سائل بعذاب واقع، للکافرین لیس له دافع» (۱۴) نازل شد. پیامبر به اصحابشان فرمودند: آیا دیدید و شنیدید؟ گفتند: آرى. (۱۵)
و با این معجزه، بر همگان مسلم شد که «غدیر» از منبع وحى سرچشمه گرفته و یک فرمان الهى است.
۸ - شرایط بیان حدیث
هرگاه مقصود از بیان حدیث غدیر، مراتب دوستى علىعلیه السلام بود، دیگر لازم نبود که پیامبر اکرم در هواى گرم کاروان صدهزار نفرى را از رفتن باز بدارد و مردم را در آن هواى گرم روى ریگها و سنگهاى بیابان بنشاند و خطابه مفصل بخواند.
مگر قرآن با آیه شریفه «انما المؤمنون اخوه» (۱۶) افراد جامعه با ایمان را برادر یکدیگر نخوانده بود؟
قرآن، در آیات زیادى افراد با ایمان را دوستیکدیگر معرفى کرده است. علىعلیه السلام نیز عضو همان جامعه با ایمان بود و دیگر نیازى نبود که پیامبر اکرم مستقلا درباره دوستى و مودت علىعلیه السلام داد سخن بدهد.
اینکه هدف از حدیث غدیر بیان مراتب دوستى و نصرت علىعلیه السلام بوده و مولى به معنى محب و ناصر است، یک نوع اشکالتراشى کودکانه است و از تعصبهاى کور مایه مىگیرد، بلکه به حکم قرائن پیشین و شواهد دیگرى که با دقت در سراسر خطبه به دست مىآید، کلمه مولى در حدیث غدیر یک معنى بیش ندارد، و آن اولى به تصرف است.
_________________________________________
۱) شعراء/ ۲۱۴.
۲) تاریخ طبرى، محمد بن جریر، چاپ بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۸۷۹ م، ج ۲، ص ۶۴ - ۶۶; مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۱۵۹.
۳) طبرى، همان، ج ۲، ص ۸۴; تاریخ ابن اثیر، ج ۲، ص ۶۵; سیره علوى، ج ۲، ص ۳; سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۳۲.
۴) مائده / ۶۷.
۵) مائده/ ۵۵.
۶) لا اله الا هو - لانه قد اعلمنى انى ان لم ابلغ ما انزل الى فى حق على فما بلغت رسالته، فقد ضمن لى (تبارک و تعالى) العصمه من الناس و هو الله الکافى الکریم، فاوحى الى:
بسم الله الرحمن الرحیم یا ایها الرسول، بلغ ما انزل الیک من ربک فى على، «یعنى فى الخلافه لعلى بن ابى طالب» و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس.
معاشر الناس! ما قصرت فى تبلیغ ما انزل الله تعالى الى، و انا ابین لکم سبب هذه الآیه.
ان جبرئیلعلیه السلام هبط الى مرارا ثلاثا یامرنى عن السلام ربى و هو السلام ان اقوم فى هذا المشهد، فاعلم کل ابیض و اسود ان على بن ابى طالب، اخى و وصیى و خلیفتى على امتى و الامام من بعدى، الذى محله منى محل هارون من موسى، الا انه لا نبى بعدى، و هو ولیکم بعد الله و رسوله و قد انزل الله تبارک تعالى على بذلک آیه من کتابه:
نظر خود را اضافه کنید.