مقاله اول مروری بین فرهنگی بر مفهوم و عقیده‏ی مسیحا باوری در ادیان مختلف، به ویژه در مسیحیت، ارائه می‏نماید . دو مقاله‏ی بعدی به مسیحا باوری در سنت‏یهود و [مهدویت در] اسلام می‏پردازند .

1) نگاه اجمالی

واژه مسیحا باوری از كلمه مسیح گرفته شده كه ترجمه‏ی واژه‏ی عبری mashiah (تدهین شده) است و در اصل به پادشاهی دلالت می‏كرد كه سلطنت او با مراسم مسح با روغن، مقدس اعلام می‏شد . در كتب مقدس یهود (كتب عهد عتیق)، mashiah همیشه برای اشاره به پادشاه وقت اسرائیل به كار رفته است: در مورد طالوت نبی (باب 12 آیات 3 - 5 و باب 24 آیات 7 - 11)، داوود نبی (باب 19، آیات 22 - 21)، سلیمان نبی (كتاب وقایع ایام 2 . باب 6، آیه 42)، یا پادشاه به طور كلی (كتاب مزامیر: باب 2، آیه 2; باب 18، آیه 50; باب 20، آیه 6; باب 28، آیه 8; باب 9، آیه 84; باب 38، آیه 89; باب 51، آیه 89، باب 17، آیه 132). اما در دوره‏ی بین دو عهد، این واژه به پادشاه آینده اطلاق می‏شد كه انتظار می‏رفت پادشاهی اسرائیل را اصلاح كند و مردم را از شر تمام شیاطین نجات دهد .
در عین حال، اگر چه در پیشگویی‏های پیامبران در خصوص پادشاه آرمانی آینده، از واژه‏ی مسیح استفاده نشده است، اما آنها را از زمره‏ی از همین نوع پیش‏بینی‏های مربوط به معادشناسی تلقی كرده‏اند . این متون عبارتند از كتاب اشعیای نبی باب 9، آیات 1 - 6; باب 11، آیات 1 - 9; كتاب میكاه نبی باب 5 آیات 2 - 6، كتاب زكریای نبی باب 9، آیه 9، و برخی از مزامیر «شاهانه‏» مانند كتاب مزامیر داود باب 2، 72 و 110 . سابقه این مفهوم اخیر در مكاتب سلطنتی خاور نزدیك باستانی یافت می‏شود كه در آن پادشاه نقش ناجی مردم خود را ایفا می‏كرد و انتظار می‏رفت كه هر پادشاه جدید حاصلخیزی، ثروت، آزادی، صلح و سعادت را برای سرزمین خود به ارمغان آورد . نمونه‏های آن را می‏توان هم در مصر و هم در بین النهرین یافت . دانشمند فرانسوی، ادوارد دورم (1) در كتاب خود تحت عنوان (1910) برخی از متونی را ذكر كرده است كه چنین انتظاراتی را تحت عنوان «پادشاه مسیح‏» مطرح كرده‏اند [. همچنین مراجعه كنید به: پادشاهی، مقاله‏ای در باره‏ی پادشاهی در سرزمین مدیترانه‏ی باستانی] .
یهودیت: در یهودیت مربوط به دوره‏ی بین دو عهد، امیدهای مربوط به مسیح موعود در دو جهت‏شكل گرفت . یكی از آنها ملی و سیاسی بود كه در مزامیر منسوب (2) به سلیمان (بابهای 17 و 18) با بیشترین وضوح مطرح شده است . در اینجا این مسیح ملی، فرزند داوود است . او با خرد و عدل حكومت‏خواهد كرد; قدرتهای بزرگ جهان را شكست‏خواهد داد، مردم خود را از قید كومت‏بیگانه رها خواهد ساخت و سلطنتی جهانی وضع خواهد كرد كه در آن مردم در صلح و سعادت زندگی خواهند كرد . همین آرمان شاهانه در توصیف حكومت‏شمعون در كتاب اول مكابیان (3) باب 14، آیه 3; مطرح شده كه بیانگر پیشگویی‏های كتب عهد عتیق در مورد مسیح موعود است .
برخی اسناد جعلی، به ویژه وصیت‏نامه لیوای (4) ، از مسیح كشیش نیز سخن می‏گویند كه قرار است صلح و علم خداوند را برای مردم خود و جهان به ارمغان آورد . امت قمران (5) حتی منتظر دو فرد تدهین شده بودند، یك كشیش و یك پادشاه، اما اطلاع زیادی از وظایف آنها در دست نیست .
مسیر دوم این شكل‏گیری مهمتر از همه در كتاب حبشی زبان مكاشفات خنوخ نبی (كتاب اول خنوخ) و در كتاب دوم اسدرا (6) (كه كتاب چهارم عزرا هم نامیده می‏شود) یافت می‏شود . تمركز اصلی آن بر عبارت پسر انسان است . این عبارت در عهد عتیق عمدتا جهت اشاره به انسان (كتاب مزامیر داود باب 8، آیه 5; باب 80، آیه 18; [نسخه انگلیسی باب 80، آیه 17] و چندین بار هت‏خطاب به پیامبر، در كتاب فر قیال نبی) به كار رفته است . در رؤیائی كه در كتاب دانیال باب 7، ثبت‏شده است، این عبارت در آیه 13 برای اشاره به «موجودی شبیه انسان‏» به كار رفته كه برخلاف چهار حیوان معمول، مظهر چهار قدرت بزرگ در جهان قدیم است و بر نقش مهم اسرائیل در روز قیامت دلالت می‏كند .
در كتب مكاشفات مذكور، پسر انسان شخصیتی غیرمادی، كمابیش الهی و ازلی است كه در حال حاضر در بهشت پنهان است . وی در آخرالزمان، ظاهر می‏شود تا در باب رستاخیز مردگان در میان جهانیان قضاوت كند . مؤمنین از سلطه‏ی شیاطین رها می‏شوند و او برای همیشه در صلح و عدالت‏بر جهان حكومت‏خواهد كرد . در این كتب اغلب از او به عنوان «شخص برگزیده‏» یاد شده، تنها گاهی «شخص تدهین شده‏» ، یعنی مسیح موعود، نامیده می‏شود . آشكار است كه تفسیر سوره‏ی 13 باب 7 كتاب دانیال، «پسر انسان‏» را به یك شخص اطلاق می‏كند نه چیزی كه مورد مقایسه قرار گیرد . مشكل در این‏جاست كه تا چه حد این متون به قبل از مسیحیت تعلق دارند . كتاب دوم اسدرا قطعا بعد از سقوط بیت المقدس در سال 70 میلادی نوشته شده است و بخشهایی از كتاب اول خنوخ كه در آن اشاراتی به پسر انسان شده، در لابلای قسمتهای آرامی (7) زبان همان نوشته‏ای كه در قمران یافت‏شده، وجود ندارد . از سوی دیگر، به نظر می‏رسد عهد جدید همین تفسیر سوره 13، باب 7، كتاب دانیال را مفروض گرفته است .
مسیحیت: مسیحیت اولیه بسیاری از نظرات یهودیت را در خصوص مسیح موعود پذیرفته، آنها را در مورد عیسی مسیح به كار می‏برد . مسیح موعود در زبان یونانی به Christos ، یعنی مسیح، ترجمه شده است، بدین وسیله عیسی مسیح را با امیدهای مسیحایی یهودیت‏یكسان تلقی كرده است . انجیل متی تفسیر این عبارت را در كتاب اشعیای نبی باب 9، آیه 1 (نسخه انگلیسی باب 9، آیه 2) "كسانی كه در تاریكی راه می‏پیمایند، شاهد نور عظیم خواهند بود"، در عیسی مسیح متحقق دانسته است (انجیل متی باب 4، آیات 14 - 18). نقل شده كه كتاب میكاه نبی باب 5، آیه 1 (نسخه‏ی انگلیسی باب 5 آیه 2) تایید می‏كند كه مسیح در بیت اللحم به دنیا می‏آید (انجیل متی باب 2، آیه 6). آیه 9 از باب 9 كتاب زكریای نبی به عنوان پیش بینی ورود عیسی مسیح به بیت المقدس تفسیر شده است (انجیل متی باب 21، آیه 5) و اگر داستانی كه انجیل متی روایت كرده صحیح باشد، به معنی آن است كه عیسی مسیح خواسته است‏خود را مسیح موعود معرفی كند .
آیه 7 باب 2 مزامیر ("تو پسر من هستی") در ارتباط با غسل تعمید عیسی مسیح نقل شده یا حداقل تلویحا به آن اشاره دارد (انجیل متی، باب 3، آیه 17; انجیل مرقس باب 1، آیه 11; انجیل لوقا باب 3، آیه 22). (اما مسیح موعود در یهودیت پسر خدا تلقی نمی‏شد) . از كتاب مزامیر داود باب 110، آیه 1 برای اثبات این امر استفاده می‏شود كه مسیح موعود نمی‏تواند پسر داوود باشد (انجیل متی باب 22، آیه 44) ; بخشهای دیگر باب 10 مزامیر داود مؤید تفسیر باب 5، 6 و 7 كتاب عبدانیان است . اما عهد جدید، مسیحا باوری سیاسی مذكور در مزامیر سلیمان را رد می‏كند . عیسی مسیح از قبول پادشاهی خودداری كرد (انجیل یوحنا، باب 6، آیه 15) ; او در برابر پیلات (8) اعلام كرد: "پادشاهی من متعلق به این جهان نیست" (انجیل یوحنا باب 18، آیه 26). با وجود این او را متهم نمودند كه ادعای "پادشاهی یهود" را نموده است (انجیل یوحنا باب 19، آیه 19).
با این حال، اگر چه عهد جدید تصریح می‏كند مسیح موعود پسر خداست، اما از عنوان "پسر انسان" نیز استفاده می‏كند . طبق اناجیل، عیسی مسیح این عبارت را در مورد خود به كار می‏برد كه در چند مورد احتمالا فقط به معنی "انسان" یا "این بشر" بوده است (انجیل مرقس باب 2، آیه 10، انجیل متی باب 11، آیه 8، و نظیر آن; انجیل متی باب 8، آیه 20 و نظیر آن). در چند متن به آمدن پسر انسان در آخر الزمان اشاره شده است (انجیل متی باب 24، آیه 27; باب 24، آیه 37; انجیل لوقا باب 18، آیه 18; باب 18، آیه 23; باب 18، آیه 69; انجیل متی باب 10، آیه 23; انجیل مرقس باب 13، آیه 26) ; اینها حاكی از همان تفسیر دانیال باب 7، آیه 13 كتاب دانیال نبی هستند كه در كتاب اول خنوخ و كتاب دوم اسدرا نیز آمده است اما حاوی عنصر دیگری هم هستند كه به موجب آن، عیسی مسیح است كه برای بار دوم به عنوان قاضی جهانیان باز می‏گردد . گروه سوم منابع مطرح كننده "پسر انسان"، اشاره‏ای تلویحی به رنج و مرگ مسیح دارند كه گاه احیای او را نیز مطرح می‏كنند (انجیل مرقس باب 8، آیه 31; باب 9، آیه 9; باب 9، آیه 31; باب 10، آیه 33; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 41; انجیل لوقا باب 22، آیه 48 و غیره). این آیات، دیدگاه رنج مسیح را مطرح می‏كنند كه در مسیحا باوری یهود كاملا ناشناخته نیست اما هرگز ارتباطی به پسر انسان ندارد .(اگر پسر انسان یهود، گاه "بنده‏ی خدا" توصیف شده باشد فصل مربوط به رنج‏بنده، در كتاب اشعیای نبی باب 53 هرگز در مورد او صدق نمی‏كند) . در انجیا یوحنا، پسر انسان در بیشتر موارد خدائی است كه به صورت پادشاه و قاضی توصیف شده، و ضمنا موجودی ازلی در بهشت نیز تلقی می‏شود .(انجیل یوحنا باب 1، آیه 51; باب 3، آیه 23; باب 8، آیه 28) ; كتاب عبرانیان باب 2، آیات 6 - 8 باب 8 مزامیر داود را، كه در آن "پسر انسان" در اصل به معنی "انسان" بوده، اشاره به عیسی مسیح می‏داند، در نتیجه مفهومی معاد شناختی به این عبارت می‏بخشد .
با یكسان تلقی كردن بنده‏ی رنجدیده در كتاب اشعیای نبی باب 53 با عیسی مسیح، ویژگی جدیدی در مسیحا باوری عهد جدید مطرح شد . در انجیل مرقس باب 9، آیه 12 آمده است كه "در باره‏ی پسر انسان نوشته‏اند كه باید رنجهای فراوانی را متحمل گردد و به گونه‏ای تحقیرآمیز با او رفتار شود" (مقایسه كنید با كتاب اشعیای نبی باب 53، آیه 3). كتاب اعمال رسولان باب 8، آیه 32; مصداق آیات 7 - 8 باب 53 كتاب اشعیای نبی را صریحا عیسی مسیح می‏داند، و در كتاب اول پطرس باب 2، آیات 22 - 24 ذكر شده یا اشاره شده كه بخشهایی از كتاب اشعیای نبی باب 53 به او اشاره دارند . به نظر می‏رسد كه این یكسان‏انگاری، خلقت آغازین عیسی مسیح (یا احتمالا ظهور كلیسای اولیه) باشد .
بنابراین، مسیح‏شناسی عهد جدید از ویژگیهای بسیار فراوانی بهره می‏گیرد كه بر گرفته از مسیحا باوری یهود است . در عین حال، بعد جدیدی را هم به آن می‏افزاید و آن، این دیدگاه است كه اگر چه مسیح قبلا به شخصه امیدهای مسیحا باوری را تحقق بخشیده است، اما قرار است كه باز گردد تا این امیدها را به تحقق نهایی‏شان برساند .
مسیحا باوری (مهدویت) در اسلام . عقایدی مشابه بازگشت مجدد مسیح را می‏توان در اسلام نیز یافت، كه احتمالا ناشی از تاثیر مسیحیت است . اگر چه قرآن خداوند را قاضی روز قیامت می‏داند، روایات اسلامی پس از آن، حوادث مقدماتی خاصی را قبل از آن روز معرفی می‏كند . نقل شده كه محمد گفته است اگر فقط یك روز از عمر جهان باقی مانده باشد به قدری طولانی می‏شود كه فرمانروایی از اهل بیت پیامبر بتواند تمام دشمنان اسلام را نابود كند .
این فرمانروا مهدی نام دارد، یعنی "كسی كه به حق هدایت‏شده است . " روایات دیگر می‏گویند او جهان را پرا از عدل و داد می‏كند همان گونه كه در حال حاضر پر از گناه است كه انعكاس واضح مكتب سلطنتی قدیم است . برخی مهدی را همان مسیح (به عربی، عیسی) می‏دانند كه قرار است‏با ظهور خود قبل از آخر زمان، دجال (فریبكار)، مسیحای دورغین یا ضد مسیح را نابود كند . این روایات به وسیله‏ی بنیانگذاران سلسله حاكمان جدید و سایر رهبران سیاسی یا مذهبی و به ویژه در میان شیعه، به كار گرفته شده‏اند . آخرین نمونه‏ی آن رهبر شورشیان، محمد احمد سودانی بود كه از سال 1883 به طور موقت نفوذ انگلستان بر این منطقه را از بین برد .
نهضتهای "بومی پرست‏گرا" (9) . به دلایلی مفهوم مسیح باوری برای توصیف چند فرقه "بومی‏پرست" در نقاط مختلف جهان كه در پی نزاع بین مسیحیت استعمارگر و ادیان بومی به وجود آمده‏اند، به كار رفته است . اما به پیروی از ویتوریو لانترتاری (10) (1965)، باید بین نهضتهای مسیحا باوری و نهضتهای پیامبران تمایز قائل شد . او می‏گوید "عیسی" ناجی منتظر است و "پیامبر" كسی است كه آمدن كسی را كه قرار است‏بیاید اعلام كند . خود پیامبر پس از رحلت می‏تواند "مسیحا" باشد و انتظار رود كه به عنوان یك ناجی باز گردد، یا اینكه، خود پیامبر با استناد به یك اسطوره‏ی مسیحایی سابق، خود را پیامبر مسیحا اعلام كند " (پاورقی ص 242).
نمونه‏ی این گونه نهضتها در تمام نقاط بومی جهان مشهود است . در همین قرن شانزدهم، امواج پی در پی قبایل توپی (11) در برزیل، در جستجوی "سرزمین بدون شیطان" كه مبتنی بر مسیحا باوری بود، به ساحل بائیا (12) رفتند . گفته شده مهاجرت دیگری از این قبیل برای یافتن "سرزمین ابدیت و آرامش جاودانی" منجر به ظهور عقیده‏ی الدورادو (13) در بین مردم اسپانیا گردیده است . مهاجرتهای مشابهی در قرنهای بعد به رهبری نوعی پیامبر رخ داده كه به عنوان "خدای انسان گونه" (14) یا "نیمه خدا" (15) توصیف شده و منظور از آن جادوگران قبایل بومی است كه برای بومیان، رهبران مذهبی و صور تناسخ یافته‏ی قهرمانان بزرگ اسطوره‏ای در سنت‏بومی و اعلام كنندگان دوران تجدید تلقی می‏شدند .
نهضت رقص ارواح در غرب امریكا در سال 1869 به وسیله‏ی فردی به نام وودزیواب (16) شكل گرفت، او رؤیاهایی می‏دید كه از طریق آن روح بزرگ اعلام می‏كرد به زودی فاجعه‏ی بزرگی كل جهان را می‏لرزاند و سفیدپوستان را نابود می‏كند، سرخپوستان زنده می‏شوند و روح بزرگ در دورانی بهشتی بین آنها زندگی می‏كند . پسر وودزیواب، واوكا (17) (جان ویلسون (18) )، در سال 1892 روابطی با مورمونها برقرار كرد و آنها او را مسیحای سرخپوستان و پسر خدا تلقی كردند .
در منطقه‏ی كنگو در افریقا، سیمون كیمبانگو (19) ، كه در هئیت مبلغان باپیتست‏بریتا ینا (20) پرورش یافته بود، در سال 1921 به عنوان پیامبر، بر مردم خود ظهور كرد . تبلیغ او آمیخته‏ای از عناصر مسیحی و بومی بود . او بركناری قریب الوقوع حاكمان بیگانه، روش زندگی جدید برای آفریقائیان و آمدن عصر طلایی را پیش‏بینی نمود . او و جانشینش، آندره ماتسوا (21) ، هر دو تصور می‏كردند كه پس از مرگ به عنوان ناجی مردم خود باز می‏گردند . چندین نهضت مشابه دیگر از این قبیل در سایر نقاط افریقا معروف است .
و اوایل قرن بیستم، ملانزی و گینه نو شاهد ظهور آئین‏هایی معروف به آیین‏های دینی كشتی‏های باری بودند . عقیده‏ی رایج در میان تمام آنها این بود كه یك كشتی غربی (یا حتی هواپیما)، با سرنشینان سفید پوست، از راه خواهد رسید و برای بومیان ثروت به همراه خواهد آورد، همزمان با آن مردگان زنده می‏شوند و دوران شادی به دنبال آن خواهد آمد . برخی پیامبران این فرقه‏ها صورت تناسخ یافته‏ی ارواح تلقی می‏شدند [. همچنین مراجعه كنید به مدخل: . [Cargo Cults به نظر می‏رسد تمام این جنبشها در بین افراد تحت‏ستم شكل گرفته، بیانگر آرزوی آنها برای آزادی و شرایط بهتر زندگی است . شرایطی كه مسیحیت در آن ظهور كرد قطعا، تا حدودی به همین شكل بوده است [. به مدخل‏های منجی‏گرایی و احیاء و تجدید نیز مراجعه كنید . (22) ]

كتاب شناسی

اثر قابل قبول در خصوص اوایل مسیحاباوری در یهودیت، كار زیگموند مونیكل (23) تحت عنوان "او كه می‏آید" (آكسفورد، 1956) است . كار خلاصه‏تر كه در عین حال شامل متون مصری و بین النهرین است و در این مقاله نیز به آن اشاره شده، كتاب اینجانب تحت عنوان مسیحا در عهد عتیق (لندن، 1956) است . مقاله‏ی كارستن كولپه (24) تحت عنوان " " Huios Tou Anthropou ، در فرهنگ خداشناسی عهد جدید، ویرایش گرهارد كتیل (25) (گرند رپیدز: میك، 1972)، مساله‏ی پسر انسان را به خوبی مطرح می‏كند . به اثر رولین كرن (26) تحت عنوان Vorfragen zur Christologic ، جلد 3 Tubingen) ، 1982 - 1978) و پسر انسان: تفسیر و تاثیر دانیال (لندن، 1979) اثر موریس كیسی (27) نیز مراجعه كنید . مهدویت در اسلام اخیرا توسط اثر حوا لازواروس - یافه (28) در كتاب وی به نام برخی از ابعاد دینی اسلام (لیدن، 1981)، صص 48 - 57، و نیز در مهدویت نخستین (لیدن، 1985) اثر ژان اولاف بلیچ فلدت (29) مورد بحث قرار گرفته است . در زمینه‏ی اسلام، به مقاله‏ی اینجانب تحت عنوان «برخی ابعاد دینی خلافت‏» ، در كتاب سلطنت مقدس (لیدن، 1959) نیز مراجعه كنید . ادگار بلاشه برخی مشاهدات اولیه را در rodoxiemusulmane پ te پ he پ Lemessianismedonsl پاریس، 1903) ارائه می‏كند . بررسی جامع نهضتهای منجی‏گرا را می‏توان در ادیان ستمدیده (نیویورك، 1965) اثر ویتوریو لانترناری یافت . اثر لانترناری حاوی كتاب‏شناسی خوبی است . (30)

پی‏نوشت‏ها:

1. Edourd Dhorme
2. Pesudepigraphic
= Psuedepigrapha بخشی از كتاب مقدس كه جزو عهد عتیق منظور شده ولی از كتب رسمی آسمانی و مورد قبول پروتستانها نیست; مثل كتاب امثل سلیمان و غیره . نوشته‏های مشكوك عهد عتیق كه به بعضی از انبیاء منسوب است اما صحت این انتساب معلوم نیست .(مترجم - واژه‏نامه‏ی ادیان، دكتر گواهی).
3. = Maccabees لقب خانواده‏ای از میهن‏پرستان یهود كه در زمان حكومت آنتوكیوس چهارم علیه سلطه‏ی یونانیان قیام كردند و یهودیه را از سلطه‏ی بیگانگان آزاد ساختند (مترجم - واژه‏نامه‏ی ادیان).
4. = Levi پسر سوم حضرت یعقوب نبی وجد لاویانها (مترجم - همان).
5. Qumran
6) تلفظ لاتین و یوناین عزراء (مترجم).
7. = Aramaic زبان آرامی (یكی از زبانهای سامی ثمالی كه حضرت عیسی و پیروانش به آن تكلم می‏كردند و زبان كشور كهن آرام و سرزمین‏های مجاور آن بود) [. مترجم ].
8. Pilate
9. Nativistic Movements
10. Vittorio Lanternari
11. Tupi
12 = Bahia ایالت‏ساحلی واقع در شرق برزیل [مترجم ].
13. El Dorado
14. Man - God
15. Demi - God
16. Wodziwob
17. Woroka
18. John Wilson
19. Simon Kimbangu
20. British Baptist Mission
21. Andre Matswa
22. Millenarianismand Revivaland Renewal
23. Sigmund Mowinckel
24. Carsten Colpe
25. Gerhard Kiule
26. Rollin Kearn
27. Maurice Casey
28. Havalazarus - Yafeh
29. Jan - Olaf Bliche - Feldt
30. نویسنده: هلمه رینگ گرن.