مساله نام‏گذاری

در همه جوامع بشری افراد با توجه به نوع جهان‏بینی و نظام ارزشی خاصی كه دارند، در گزینش نام و لقب از معیارهای مخصوصی پیروی می‏كنند . اما علی‏رغم تفاوت فرهنگ و نظام‏های پذیرفته شده ارزشی حاكم بر جوامع مختلف، در موضوع نام‏گذاری در همه جوامع چند نكته مشترك به چشم می‏خورد:
اولا، انتخاب نام‏ها ولقب‏ها بیان‏گر نوع علاقه و اشتیاق افراد می‏باشد .
ثانیا، از تامل در نوع اسم‏هایی كه افراد به آنها علاقه نشان می‏دهند، به امیدها و آرزوها و دغدغه‏های فكری آنان می‏توان پی برد .
ثالثا، اسامی و القاب با اعتقادات و نظام ارزشی افراد رابطه بسیار تنگاتنگی دارد . از این‏رو، با پدید آمدن تحول در عقاید افراد، نوع انتخاب نام‏ها نیز تغییر محسوسی خواهد كرد . بر این اساس، در اولین لحظه تغییر دین انسان‏ها، مساله تعویض نام آنان نیز مطرح می‏شود .

به هرحال، امروزه اغلب اندیشمندان روان‏شناسی و جامعه‏شناسی و تعلیم و تربیت‏بر این حقیقت تاكید دارند كه نام و لقب‏هایی كه برای افراد برگزیده می‏شود، در نوع شخصیت و شكل‏گیری كمالات و خصلت‏های آنان تاثیر دارد .

اسلام و مساله نام‏گذاری

پس از بعثت پیامبرگرامی اسلام از جمله تحولات مهم فرهنگی كه از همان روزهای نخستین بعثت در سرزمین حجاز به وقوع پیوست، تغییر برخی نام‏ها و لقب‏ها بود . رسول خداصلی الله علیه وآله به محض برخورد با كسانی كه اسم زننده و توهین‏آمیزی داشتند، آن را به یك‏نام مناسب تغییر می‏دادند و حتی در آیات قرآن كریم به مساله انتخاب نام خوب و پرهیز از به كاربردن اسم‏های نامناسب و لقب‏های زشت تصریح شده، و به مؤمنان تاكید شده است كه در نامیدن یكدیگر، از به كار بردن لقب‏های‏ناشایست‏خودداری نمایند . (1)
اجمالا مجموعه رهنمودهایی در خصوص نام‏گذاری بدین صورت وارد شده است:
1 . انتخاب نام مناسب یكی از حقوق فرزند بر عهده والدین است، به گونه‏ای كه آنان اگر در این كار سهل‏انگاری كنند در روز قیامت مورد بازخواست قرارمی‏گیرند . حضرت علی‏علیه السلام در این‏باره می‏فرمایند: از جمله حقوق فرزند این است كه پدر و مادر برای او نام نیكو انتخاب كرده و در تربیت او تا آن‏جا كه در توان دارند بكوشند و به ایشان قرآن بیاموزند . (2)
2 . اگر به هر دلیلی برای كسی نام مناسبی انتخاب نشده بود، باید هر چه سریع‏تر آن را تغییر داد . رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله در برخورد با اشخاص و یا حتی اماكنی كه نام خوبی نداشتند آن را تغییر می‏دادند . نقل شده است كه آن حضرت با كسانی كه نام‏های چون عبدالشمس (بنده خورشید)، عبدالعزی (بنده بت عزی)، عبدالكعبه (بنده كعبه)، یا جندب (ملخ)، و . . . داشتند نام آنان را به عبدالوهاب، عبدالله، عبدالرحمان و . . . تغییر دادند .
3 . در بینش اسلامی علاوه بر آثار روحی و روانی اسم نیكو، بركات زیادی در وضع زندگی مادی و معنوی انسان دارد . در این‏باره امام موسی بن جعفرعلیه السلام می‏فرماید: خانه‏ای كه در آن اسم محمد یا احمد یا علی یا حسن یا حسین یا فاطمه . . . وجود داشته باشد، فقر و تنگدستی وارد نمی شود . (3) باز نقل شده روزی شخصی به امام صادق‏علیه السلام عرض كرد: ما نام شما و پدرانتان را برای خودمان برمی‏گزینیم، آیا این كار برای ما سودی هم دارد؟ حضرت فرمودند: آری به خدا سوگند این كار برای شما مفید است، مگر حقیقیت دین غیراز دوستی [با خوبان] و دشمنی [با بدان] چیز دیگری است . (4)

نام و لقب‏های حضرت فاطمه‏علیها السلام

بنابر آنچه بیان شد، مساله نام‏گذاری تنها برای تمییز و تشخیص افراد از یكدیگر به كار نمی‏رود بلكه تعیین نام و لقب، علاوه بر نشان دادن نوع اعتقادات، از علاقه‏ها و آرزوها و امیدهای آنان نیز حكایت دارد . بویژه القاب، نوع خصوصیات اخلاقی و كمالات و فضلیت‏های انسانی و ابعاد مختلف شخصیت آنان را تبیین می‏نمایند .
هر یك از نام‏های حضرت زهراعلیها السلام به بعد خاصی از شخصیت و كمالات و فضلیت‏های اخلاقی و الهی آن بانوی بزرگ دلالت دارد . بنابراین، یكی از راه‏های آشنایی با شخصیت‏حضرت زهراعلیها السلام تعمق در مفهوم این نام‏هاست . در اینجا، به صورت بسیار مختصر توضیحاتی مربوط به برخی از لقب‏های حضرت را، كه در روایت وارد شده است، ارائه می‏گردد . امید كه موجب آشنایی بیش‏تر با شخصیت‏بی‏نظیر این الگوی بزرگ انسان الهی باشد .

1 . فاطمه

واژه فاطمه را در معانی چون بازدارنده و جداكننده و جداشده از بدی‏ها به كار می‏برند .
نقل می‏كنند روزی رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله از دختر بزرگوارشان سؤال كردند دخترم آیا می‏دانی كه از چه جهت تو را [فاطمه] نام گذارده‏ام؟ حضرت زهراعلیها السلام عرض كردند: به چه خاطر یا رسول الله؟ رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله فرمودند: چون خداوند تو و شیعیان راستین و دوستداران واقعی تو را در روز قیامت از آتش دوزخ جدا خواهد كرد . (6)
از امام صادق‏علیه السلام هم روایت‏شده است كه بدان جهت دختر بزرگوار رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله را فاطمه نامیدند كه او از شرك و سایر بدی و آلودگی‏ها جدا شده و به همه پاكی‏ها و فضلیت‏ها آراسته گردیده است . (7)
امام باقرعلیه السلام نیز می‏فرمایند: خداوند متعال این بانوی گران‏مایه، فاطمه‏علیها السلام، را به واسطه دانش و معرفت‏بر دیگران ممتاز ساخته است .

2 . مباركه

یكی از نام‏های حضرت زهراعلیها السلام "مباركه" است . در مفردات راغب بركت‏به معنای سرچشمه خیر و رحمت الهی به كار رفته است، به گونه‏ای كه نه می‏توان از جوشش آن جلوگیری به عمل آورد و نه اندازه آن را دانست . بر این اساس، چیز با بركت را مبارك گویند . از آنجا كه هرگونه خیر، خوبی و بركت در نسل پیامبرصلی الله علیه وآله از مجرای وجودی حضرت زهراعلیها السلام جریان پیداكرده است . از جمله آن‏ها، تداوم نسل پرافتخار آن حضرت است، لذا او را مباركه نامیده‏اند . خداوند تبارك و تعالی فاطمه‏علیها السلام را مصداق بارز كوثر و خیر و بركت فراوان و مظهر عطایای بی‏پایان قرارداد و تا نظام هستی برقرار است، به بركت او، جهانیان از نعمت‏سعادت و هدایت‏برخوردار باشند، و لحظه‏ای زمین از حجت الهی خالی نباشد تا هركس كه دوستدار راه سعادت و نجات است، بتواند از طریق چنگ زدن به ریسمان هدایت و پناه بردن به حجت معصوم از ذریه فاطمه‏علیها السلام به سعادت و خوشبختی جاودان دست‏یابد .

3 . صدیقه

صدیق به كسی می‏گویند كه در راست‏گویی كامل باشد و هرگز دروغ بر زبان او جاری نشود، و درستی كارهایش، سخنان او را تصدیق كند .
در فرهنگ اسلامی مرتبه و منزلت صدیقین در ردیف پیامبران و شهدا ذكر شده است . حضرت زهراعلیها السلام را "صدیقه" نامیده‏اند، چون صداقت و درستی اساس زندگی او را تشكیل می‏داد . هرگاه لب به سخن می‏گشود، جز راست نمی‏گفت . هر وقت در نزد عایشه سخن از زهراعلیها السلام به میان می‏آمد، او می‏گفت: به غیر از رسول خداصلی الله علیه وآله كسی را راست‏گوتر از فاطمه ندیدم . (8)
رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله روزی به علی‏علیه السلام فرمودند: سه چیز گرانبها به تو هدیه داده شده است كه به هیچ كس حتی به خود من هم داده نشده است: یكی از آن سه نعمت همسر گران‏قدری چون دخترم صدیقه است كه آن نعمت‏بزرگ به تو ارزانی شده است و به غیر از تو كسی از چنین نعمتی برخوردار نیست . (9)
حتی در یكی از روزهای پایان زندگی رسول خداصلی الله علیه وآله به علی‏علیه السلام از جمله این توصیه را فرمودند كه من به فاطمه مطالبی را گفته‏ام تا بعد آن‏ها را به تو بگوید . بنابراین، هر چه فاطمه از قول من به تو گفت، آن‏ها را تصدیق كن، چون او بسیار راستگوست . (10)
در قرآن كریم از اشخاصی كه گفتار آنان با رفتارشان هم‏خوانی دارد و نیز از كسانی كه مطالب حق را باور كرده و آنها را تصدیق نموده‏اند، با صفت صدیق یاد شده است . از جمله ایشان ابراهیم خلیل‏علیه السلام و ادریس‏علیه السلام و حضرت مریم‏علیها السلام است . در مورد مادر بزرگوار حضرت عیسی‏علیه السلام در آیه 75 سوره مائده می‏خوانیم: مسیح فرزند مریم پیامبر است و قبل از او نیز پیامبرانی برای مردم فرستاده شده بود، مادر عیسی زنی بسیار راست‏گو بود .

4 . طاهره

از جمله اسم‏های معروف حضرت زهراعلیها السلام "طاهره" است . در لغت این لفظ به معنی پاكیزه، بی‏عیب و معصوم به كار می‏رود . امام باقرعلیه السلام در مورد علت نامگذاری آن حضرت می‏فرمایند: فاطمه دختر رسول خداصلی الله علیه وآله را به این دلیل طاهره نامیده‏اند كه او از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی و جسمی و معنوی پاك بود . (11)
به علاوه به ده‏ها روایت از مفسران و محدثان شیعه و سنی، در تفسیر آیه 33 سوره احزاب كه به آیه تطهیر مشهور است، (12) حضرت زهراعلیها السلام اولا، از اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله محسوب می‏شوند . ثانیا، مراد از تطهیر دور ساختن ایشان از هرگونه آلودگی و رجس است كه همانا به معنی مقام عصمت می‏باشد این آیه به وجود آن كمال در همه اهل بیت‏علیهم السلام دلالت كامل دارد . بنابراین، می‏توان گفت: از آن جهت كه دختر بزرگوار رسول اكرم از عصمت‏برخوردار بودند و از هرگونه آلودگی به زشتی‏ها در امان بودند، آن حضرت را طاهره و طیبه نامیده‏اند .

5 . راضیه

راضیه به كسی می‏گویند كه در برابر پیش‏آمدهای تلخی كه برای او واقع می‏شود، خرسند بوده و در مقابل تقدیرات الهی تسلیم و راضی و خوشنود باشد . این صفت‏یكی از بالاترین مراتب ایمان است . حضرت زهراعلیها السلام از آن‏رو "راضیه" می‏گویند چون در عمر كوتاه خود سختی‏های بسیاری را تحمل كرد و انواع آزار و اذیت‏ها را در راه دفاع از مكتب اسلام و حفظ مقام ولایت‏با روی گشاده پذیرا شد و در مقابل هیچ یك از مصایب و مشكلات و حوادث تلخی كه برای او مقدر شده بود، تردیدی به دل راه نداد و همه آن‏ها را به عنوان امتحان و آزمایش الهی با آغوش باز پذیرفت و به بركت این كمال و سعه صدر، به مقام و مرتبه والای ایمان ست‏یافت و سرانجام، در پایان حیات دنیوی با خطاب: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربك راضیه (13) مورد تكریم حضرت ربوبی قرار گرفت .

6 . مرضیه

"مرضیه" به كسی گفته می‏شود كه خدا و رسول او پیوسته از رفتار و كردار و گفتار او راضی باشد . از آنجایی كه به تصریح آیه تطهیر و ده‏ها روایت، چون حضرت فاطمه‏علیها السلام از مقام عصمت‏برخوردار بودند، تمام اعمال و رفتار او مورد رضای خداوند متعال و پیامبر اكرم بود و حتی رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله بارها به این حقیقت تصریح فرمودند كه چون حضرت زهراعلیها السلام همواره در محدوده اراده و مشیت و رضایت‏خدا گام برمی‏دارد، لذا رفتار و كردار او بهترین ملاك برای خوبی و بدی اعمال است . اگر او از چیزی خرسند باشد، خداوند نیز از این كار خرسند است و در صورتی كه او نسبت‏به كسی یا كاری ناخرسند باشد، دلیل ناشایستی آن كس و یا ناشایستگی آن كار نزد خداوند است . رسول خداصلی الله علیه وآله همواره در طول عمر مباركشان این دو سخن را به زبان جاری می‏كردند كه آن كس كه فاطمه را بیازارد، مانند آن است كه مرا آزرده است و كسی كه مرا بیازارد، خداوند را ناخرسند ساخته است .
همچنین آن حضرت به عنوان یك هشدار در مناسبت‏های مختلف می‏فرمود: ای فاطمه خداوند به سبب خشم تو غضب می‏كند و به رضایت تو خشنود می‏شود . (14) این همه حكایت از برخورداری حضرت زهراعلیها السلام از مقام مرضی خدا بودن دارد . لذا یكی از نام‏های آن حضرت "مرضیه" قرار داده شد .

7 . محدثه

"محدثه" - بفتح دال - كسی است كه مخاطب حدیث و الهام غیبی واقع می‏شود . به عبارت دیگر، كسی كه فرشتگان با او سخن می‏گویند "محدثه" می‏نامند . حضرت زهراعلیها السلام را محدثه می‏نامند چون براساس روایتی، آن حضرت از نوعی وحی و الهام آسمانی برخوردار بوده است . مگر به كسی غیر از پیامبر هم وحی و الهام می‏شود؟ در پاسخ باید گفت: بر اساس آیات قرآن و روایات متعددی از اولیای الهی و طول تاریخ، به غیر از انبیا افراد دیگری هم طرف خطاب فرشتگان الهی واقع شده‏اند و به ایشان الهام‏های غیبی می‏شده است . به عنوان مثال، حضرت مریم‏علیها السلام با فرشته الهی دیدار كرده و سخن گفت . (15) و هم چنین درباره مادر حضرت موسی‏علیه السلام قرآن كریم می‏فرماید: به مادر موسی وحی فرستادیم . (16)
امام صادق‏علیه السلام می‏فرمایند: فاطمه را به آن جهت محدثه گفته‏اند، چون پیوسته فرشته‏ای بر او نازل می‏شد و با او سخن می‏گفت و حتی آن فرشته به حضرت زهراعلیها السلام می‏فرمود: ای فاطمه خداوند تو را را برگزیده و پاكیزه گردانیده و تو را بر همه زنان عالم برتری بخشیده است . (17)
بر طبق سخنان اهل‏بیت‏علیهم السلام فرشته‏های الهی وقتی به حضور حضرت فاطمه وارد می‏شدند موضوعاتی چون حوادث آینده تاریخ و احكام الهی با آن حضرت سخن می‏گفتند و حضرت علی‏علیه السلام به تقاضای حضرت زهراعلیها السلام این مطالب را می‏نگاشتند كه كتاب معروف مصحف حضرت زهراعلیها السلام ره آورد گفت‏وگو با فرشته‏های الهی است . حضرت صادق‏علیه السلام به ابوبصیر می‏فرماید: مصحف فاطمه‏علیها السلام نزد ماست . مردم اطلاع ندارند كه این مصحف چیست . مطالب آن همان اموری است كه پروردگار عالم آن‏ها را بر مادرمان زهراعلیها السلام وحی فرموده است . (18)

8 . زهرا

ریشه واژه زهرا «زهر» است، به معنای صفا و روشنی و درخشندگی . درباره علت زهرا نامیده شدن حضرت فاطمه‏علیها السلام روایات زیادی است كه به بیان دو نمونه اكتفا می‏كنیم:
حضرت امام باقرعلیه السلام می‏فرمایند: فاطمه‏علیها السلام را به این دلیل زهرا نامیدند، چون وقتی خداوند متعال او را آفرید نورانیت آن بانوی بزرگ آسمان‏ها و زمین را روشن ساخت و فرشتگان در برابر عظمت و نورانیت او سجده كردند و از پروردگار عالم سؤال فرمودند: پروردگارا، این چه نوری است كه به آن‏ها وحی شد . فرمود: این نور از من است كه آن را دور آسمان زمین قرار دادم . در آینده از این نور امتی پدید خواهد آمد كه به انجام دستورات من قیام كنند و بندگان مرا به راه راست و سعادت هدایت نمایند . آنان خلفای من در زمین خواهند بود . (19)
در روایتی دیگر از امام صادق‏علیه السلام چنین نقل شده است: روزی از امام صادق‏علیه السلام سؤال شد، چرا حضرت فاطمه‏علیها السلام را زهرا نامیدند؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند: چون در مواقعی كه فاطمه‏علیها السلام در محراب عبادت برای نماز و نیایش می‏ایستاد، آن چنان نورانیت او بر اهل آسمان می‏درخشید كه نور ستارگان بر ساكنان زمین درخشندگی دارند . (20)
علاوه بر آنچه گفته شد، برای حضرت صدیقه كبری فاطمه زهراعلیها السلام ده‏ها نام و لقب و كنیه دیگر هم ذكر شده است كه هر یك از آن‏ها به بعدی از ابعاد عظمت و فضایل و كمالات آن حضرت دلالت دارند كه از جمله آن‏هاست:
ام ابیها (مادر و دلسوز پدر) ; ام‏الائمه (مادر امامان) ; بتول (بی‏همتا و ممتاز از دیگران) ; تقیه (بسیار پرهیزگار) ; ریحانه (گل خوشبو) ; زكیه (پاك و پاكدامن) ; سیدة‏النساء (سرور بانوان) ; شهیده، عارفه، عالیه، عزیزه، علیمه، فاضله، كریمه، مؤمنه، ممتحنه، منصوره، نوریه، وحیده، مهدیه و . . .

پی‏نوشت:

1 . ولاتنانروا بالالقاب بئس الاسم الفسوق
2 . نهج‏البلاغه، حكمت 391
3 . بحارالانوار، ج 101، ص 129
5 . مستدرك الوسائل، ج 2، ص 618
6 . بحار الانوار، ج‏10، ص 17
7 . جلاء العیون، ج 1، ص 125
8 . الاستیعاب ، ج 2، ص 751
9 . فاطمه زهرااز ولادت تا شهادت، ص 74
10 . بحارالانوار، ج 22، ص 490
11 . همان، ج 43، ص 19
12 . انما یریدالله لیذهب عنكم الرحبس اهل البیت و یطهركم تطهیرا
13 . سوره فجر، آیه 28و27
14 . بحارالانوار، ج 43، ص 54
15 . آل عمران، آیه 43، 42
16 . سوره طه، آیه 39
17 . بحارالانوار، ج 43، ص 87
18 . فاطمه زهراعلیها السلام از ولادت تا شهادت، ص 111
19 . بحارالانوار، ج 43، ص 12
20 . همان، ص 13

سیدصادق سیدنژاد / دیدار آشنا شماره 27