از ديگر تاليفات و يادگارهاي ارزشمند امام سجاد(ع) رساله حقوق ايشان است كه راههاي رفتار و سلوك انساني و تكامل حياتي و ساختن تمدن بشريت را بر اصولي استوار كرده است و به بشر ارزاني داشته است. حضرت در اين رساله به صورت عميق و گسترده انسان را مورد توجه قرار داده و تمام ابعاد زندگي و روابط او را با آفريدگار و خويشتن و خانواده و جامعه و حكومت و معلم و ديگر كسان در نظر گرفته و آنگاه حقوق و واجباتي براي او مقرر فرموده و او را مسئول رعايت و پاسداري از آنها قرار داده است تا بدان وسيله بنياد جامعه اسلامي به تمام و كمال ايجاد شود كه عدالت اجتماعي و روابط مستحكم بين افراد از اعتماد و علاقمندي و ديگر چيزها از وسايل و عوامل تكامل و پيشرفت اجتماعي بر آن جامعه سايه افكند.
رسالة الحقوق در منابع متعددي نقل شده است كه قديميترين آنها عبارتند از:
1.تحف العقول، اثر حسن بن علي بن حسين بن شعبه حراني (ره) متوفادر سال 381 هجري قمري.
2.من لا يحضره الفقيه، اثر ابي جعفر محمد بن علي بن حسين بابويه قمي ملقب به شيخ صدوق، متوفا در 382 هجري قمري.
3.خصال، از همان مؤلف.
هر سه كتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول ميان شيعيان است. ساير منابع، اين رساله را، با واسطه يا بدونواسطه، از اين دو بزرگوار نقل ميكنند. البته تفاوت هايي در نقل رسالة الحقوق در اين سه كتاب وجود دارد.
از جمله آنكه در تحف العقول و خصال، در آغاز رسالة الحقوق، مقدمهاي آمده كه به منزله فهرست رساله است، اما در من لايحضره الفقيه، رساله به عبارت (و حق الله الاكبر عليك )آغاز ميگردد، و اين مقدمه را ندارد.
شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، 50 حق است، در حالي كه در خصال و من لا يحضرهالفقيه تعداد آن به 51 حق ميرسد. در اين دو كتاب، حق حج پس از حق نماز و پيش از حق روزه آمده و در تحفالعقول نيامده است، و اين در حالي است كه در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذكر نشده و از اين جهت همانندتحف العقول است.
همچنين در مقدمه رساله در خصال حق بدهكار ذكر شده ولي در متن رساله نيامده است.
علاوه بر سه منبع مذكور اين رساله در كتاب «المجلس» يا «الامالي» (مجلس 59 صفحه 222) از ابو جعفر محمد بن علي بن بابويه قمي، مشهور به شيخ صدوق، و كتاب «مكارم الاخلاق» (صفحه 230) نوشتۀ ابو نصر حسن بن فضل بن حسن طبرسي (فرزند صاحب مجمع البيان، قرن 6) نيزآمده است.
در جوامع روايي متأخر تر (قرن 10 و 11) ملا محسن فيض كاشاني در «الوافي» و شيخ حر عاملي در «وسايل الشيعه» (ابواب جهاد النفس باب 3، ج 11 ص131). رساله حقوق را از «من لا يحضره الفقيه» صدوق گزارش كرده اند. اما ملا محمد باقر مجلسي در بحار الانوار آن را از «تحف العقول» نقل كرده است.
در بين منابع اصلي، رساله حقوق، در دو كتاب تحف العقول و مكارم الاخلاق فاقد سند است. مسند رساله در كتاب الامالي همان سند كتاب من لا يحضره الفقيه است. بنابراين رساله مجموعا دو سند دارد يكي طريق خصال و ديگري طريق من لا يحضره الفقيه.
به هر حال در اين رساله امام زين العابدين(ع) حقوقي را مقرر كرده است كه نظير آنها، در بين قوانين حقوقي وضع شده توسط دانشمندان عرصه سياست يا آنهايي كه در مسائل اجتماعي صاحب نظرند و يا در بين كساني كه قوانيني براي حقوق انسان و روابط اجتماعي و اصول اخلاقي و تربيتي وضع مي كنند، وجود ندارد.
امام اين رساله گرانقيمت را نوشته و آن را به يكي از اصحابش هديه كرده است. اين رساله را علامه بزرگ ثقه الاسلام ثابت بن ابي صفيه معروف به ابوحمزه ثمالي شاگرد امام زين العابدين(ع) نقل كرده است و بزرگان شيعه آن را در كتب معتبر خويش آورده اند.
فهرست رساله حقوق امام سجاد(ع)
حقوق الهي بر انسان
حق انسان بر خويش
حق زبان و قوانين گفتار
حق قواي شنوايي
حق قواي بينايي
حق پا، به كارگيري آن در مسير عزت و دين
حق دست، باز داشتن آن از تجاوز و ناحق
حق شكم، ممنوعيت زياده روي در خوراك
حق قواي جنسي، كنترل قواي شهوي با ياد مرگ
حق نماز و قوانين مربوط به آن
حق روزه (با دارنده از آتش و عصيان)
حق انفاق و صدقه(ذخيره سازي امكانات نزد خداوند)
حق قرباني ( ايثار خالصانه و بي تكلف)
حق رهبران سياسي و مديران جامعه
حق استادان و پيشوايان علمي
حق سرپرستان مالك
حقوق مردم در نظام سياسي
حقوق دانشجويان و متعلمان
حقوق متقابل زن و مرد در نظام همسري
حقوق مملوكان برمالكان
حقوق مادران
حقوق پدر
حق فرزندان و مسؤ وليت سرپرستي آنان
حقوق برادران
حق مولي و آزاد كننده عبد
حق بنده آزاد شده ، برمولا خويش
حق احسان كنندگان به انسان
حق مؤ ذنان و مناديان نماز
حق معنوي امام جماعت
حقوق همنشينان
حق همسايگان
حق همراهان و همسفران
حق شريك
حق داراييها و امكانات مادي
حقوق طلبكاران
حق معاشران
حق مدعيان و شاكيان
حق كساني كه مورد ادعا و شكايتند
حق مشورت كنندگان و راي خواهان
حق مشاوران و رايزنان
حق نصيحت طلبان
حق خيرخواهان نصيحت گويان
حقوق بزرگسالان
حق خردسالان و كوچكتران
حق نيازمندان و وام خوهان
حق نياز برآوران و مسؤ ولان
حق شاد كنندگان و مسرت آفرينان
حق بدي كنندگان و جفا كاران
حقوق همكيشان
حق اهل ذمه (كافراني كه در پناه حكومت اسلامي اند.)
امام سجاد(ع) پس از برشمردن فهرست حقوق الهي، فردي و اجتماعي انسان، به توضيح و تشريح هر يك از آنها پرداخته است و در خاتمه پس از ترسيم حقوق الهي و اجتماعي و فردي مؤ منان از خداوند متعال در ايفاي حقوق استمداد طلبيده است.
در پايان رساله حقوق، چنين آمده است: «اين حقوق پنجاه گانه بر سراسر زندگي انسان سايه افكنده است و آدمي به هر حال از مجموعه اين قوانين و حقوق نمي تواند به دور بماند. عمل بر طبق اين حقوق ضروري است و بايد در ايفاي اين وظايف خطير از خداوند استعانت و ياري جست.
هيچ نيرو و تواني نيست مگر متكي به خداي يگانه.
سپاس همه جانبه، مخصوص خداوند، پرودگار جهانيان است.»[1]
پی نوشت :
1-فهذه خمسون حقا محيطا بك لاتخرج منها في حال من الاحوال يجب عليك رعايتها و العمل في تاءديتها و الا ستعانة بالله جل ثناؤ ه علي ذلك و لا حول و لا قوة الا بالله و الحمدلله رب العالمين
نظر خود را اضافه کنید.