تاریخ اسلام تاریخى پر فراز و نشیب است. از جمله مهم‏ترین عوامل آن، تنگناها و چالش‏هایى است که پیوسته حکمرانان جور، جامعه را با آن روبرو مى‏کردند. این معضلات که عموما در حوزه دین و فرهنگ بودند، سبب مى‏شد تا پیشوایان اسلام با سلاحى متناسب با اوضاع حاکم، از سنگر دین محافظت نمایند. به همین دلیل آن بزرگواران با در نظر داشتن شرایط و احاطه کامل به آن، رسالت سنگین راهبرى جامعه مسلمانان را در بحرانى‏ترین شرایط به انجام مى‏رساندند. در این بین راهبرد امام باقر (علیه‏السلام)، تربیت شاگردان و نیروهاى مستعد و متعهد در گستره دین بود. این مقاله نگاهى اجمالى به این موضوع دارد.
نگاهى گذرا به چالش‏هاى علمى فرهنگى دوران امام
امام باقر (علیه‏السلام) در دوره‏اى امامت خویش را آغاز کرد که جامعه اسلامى در وضع فرهنگى نا بسامانى به سر مى‏برد و عرصه فرهنگى جامعه گرفتار چالش‏هاى عمیق عقیدتى و درگیرى‏هاى مختلف فقهى میان فرق اسلامى شده بود. فروکش کردن تنش‏هاى سیاسى پس از واقعه عاشوراى سال ۶۱ هجرى، همچنین شکست برخى احزاب سیاسى مانند «عبدالله به زبیر» سبب یکپارچگى حاکمیت بنى امیه شده بود و ناگزیر، بسیارى از دانشمندان از صحنه سیاسى دور شده بودند و حرکت گسترده‏اى در زمینه‏هاى مختلف علمى با بحث و بررسى درباره مسائل گوناگون آغاز شده بود.
این رویکرد گسترده به مسائل فقهى و بحث و تبادل نظرهاى علمى در این برهه و پیدایش مکتب‏ها و سبک‏هاى مختلف علمى پس از مدت‏ها رکود، رونق فراوانى به بازار علم بخشید و به واقع نقش درخشان امام در این دوره در روشن سازى افکار عمومى دانشمندان اسلامى و به ویژه خردورزان شیعه بسیار داراى اهمیت و برترى است. با ظهور امام باقر (علیه‏السلام)، گام مهم و بسزایى در جهت تبیین آراء شیعه برداشته شد و جنبش تحسین برانگیزى در میان دانشمندان شیعى پدید آمد.
از سوى دیگر، خطر افکار آلوده یهود و سیطره نظریات فرقه مرجثه، جبریه، قدریه، غلات و... حیات فکرى شیعه را با خطر روبه‏رو کرده بود که به راستى مرجعیت علمى شایسته‏اى چون امام باقر (علیه‏السلام)، تفکرات خطرناک این فرقه‏ها را تا حد قابل توجهى منزوى ساخت که آراء و نظریه‏هاى آن‏ها و نیز موضع‏گیرى امام در برابر هر یک، به گونه‏اى گسترده‏تر بررسى خواهد شد.
اندیشوران محضر امام
امام باقر (علیه‏السلام) آفتاب عالم تاب دانش بود. در بیان برترى و بزرگى جایگاه علمى امام، همین بس که بیشترین حدیث در بین جوامع حدیثى شیعه، از آن امام همام و فرزند برومند و خردمندش امام صادق (علیه‏السلام) است و این خود بزرگ‏ترین گواه در برجستگى شخصیت علمى ایشان به شمار مى‏رود.
بسیارى از دانشمندان بزرگ اسلامى درباره جایگاه علمى امام، جمله‏هاى بسیار زیبایى بر زبان رانده و یا نگاشته‏اند که همچنان تاریخ، آن را در خاطر خود نگاه دارى مى‏کند. دانشمندان بسیارى چون «ابن مبارک»، «زهرى»، «اوزاعى»، «مالک»، «شافعى»، «زیاد بن منذر نهدى» و... درباره برجستگى علمى او سخن رانده‏اند. دامنه گسترده روایات امام در زمینه‏هاى گوناگون علمى، اندیشوران اهل سنت و محدثین آنان را بر آن داشت تا از ایشان روایت کنند و سخنان وى را درج و نقل نمایند که از جمله آن‏ها «ابو حنیفه» را مى‏توان نام برد.
حلقه درس امام
آوازه شهرت علمى امام باقر (علیه‏السلام) تا دوردست‏هاى سرزمین‏هاى اسلام رسیده بود. همچنان که راوى مى‏گوید: «دیدم در حلقه درس او مردم خراسان حضور دارند و اشکالات علمى خود را مطرح مى‏کنند».
«محمد بن مُنکدر» از دانشمندان اهل سنت مى‏گوید: «باور نداشتم که على بن الحسین (علیه‏السلام) فرزندى به یادگار گذارد که دانش و بینشش مانند خود او باشد؛ تا این که پسرش محمد بن على (علیه‏السلام) را دیدم. آن سان که من مى‏خواستم او را اندرز دهم، ولى او مرا اندرز داد».
«عبدالله بن عطاء» نیز در مورد گستردگى دانش امام مى‏گوید:
«هرگز دانشمندان را بى‏مقدار جز در محضر محمد بن على (علیه‏السلام) ندیدم و من خود «حَکَم بن عُتَیبه» را با آن جایگاه بلندى که در دانش نزد مردم داشت در برابر آن جناب به سان کودکى یافتم که پیش روى استاد زانو زده باشد».
تأسیس دانشگاه بزرگ جعفرى
امام باقر (علیه‏السلام) در دوران امامت خویش، با وجود شرایط نامساعدى که بر عرصه فرهنگ اسلامى سایه افکنده بود، با تلاشى جدّى و گسترده نهضتى بزرگ را در زمینه علم و پیشرفت‏هاى آن طراحى کرد. تا جایى که این جنبش دامنه‏دار به بنیان گذارى و تأسیس یک دانشگاه بزرگ و برجسته اسلامى انجامید که پویایى و عظمت آن در دوران امام صادق (علیه‏السلام)، به اوج خود رسید.
امام با برقرارى حوزه درس، با کج اندیشى‏ها، زدودن چالش‏هاى علمى، تحکیم مبانى معارف و اصول ناب اسلامى با تکیه بر آیات رهنمون‏گر قرآن مبارزه کرد و تمام ابواب فقهى و اعتقادى را از دیدگاه قرآن بررسى کرد و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان عصر خود و جنبش بزرگ علمى کمر بست؛ به گونه‏اى که دانشمندى چون «جابر بن یزید جعفى» هرگاه مى‏خواست سخنى در باب علم به میان آورد - با آن توشه‏اى که از دانش داشت - مى‏گفت: «جانشین خدا و میراث‏دار دانش پیامبران محمد بن على (علیه‏السلام) برایم این‏گونه گفت» و به دلیل ناچیز دیدن موقعیت علمى خود در برابر جایگاه امام، از خود نظرى به میان نمى‏آورد.
«ابو اسحاق سبیعى» از دیگر فرهیختگان این دوره، آن قدر نظرات علمى امام را درست مى‏پندارد که وقتى از او در مورد مسئله‏اى مى‏پرسند، پاسخ را از زبان امام مى‏گوید و مى‏افزاید: «او دانشمندى است که هرگز کسى را به سان او در علم ندیده‏ام».
«ابو زُرعه» نیز در این باره اقرار مى‏کند: «او بزرگ ترینِ دانشمندان است».
بزرگ‏ترین آموزگار زمانه
در آن روزگار، بسیارى از شیعیان به مراتب عالى تشیع دست نیافته بودند و دسته‏اى از آنان در کنار استفاده از احادیث اهل سنت، علاقه زیادى به فراگیرى و بهره‏مندى از دانش امام نیز نشان مى‏دادند. آن گونه که از کتاب‏هاى رجالى فهمیده مى‏شود، نام بسیارى از اشخاصى که رابطه تنگاتنگى با امام داشته‏اند، جزو اصحاب او نیست. همین موضوع مى‏توانست تا اندازه‏اى اندیشه شیعه را سست کند؛ چه بسا امکان اختلاط آموزه‏هاى دیگرى با آن قسمت از معارفى که آنان از امام مى‏آموختند وجود داشت. امام باقر (علیه‏السلام) نیز مانند دیگر امامان شیعه، براى تحکیم پایه‏هاى اندیشه شیعه بسیار کوشید و امامت شیعه را به خوبى براى همگان معرفى کرد. او مى‏فرمود: «فرزندان رسول خدا (صلى الله علیه و آله) درهاى دانش خداوندى و راه رسیدن به خشنودى او هستند. آنان دعوت کنندگان مردم به سوى بهشت و راهنمایان به سوى آنند.»
امام با تکیه بر قرآن، رهبرى شیعه و تقویت مبانى پیروى از آن را معرفى مى‏کرد و مى‏کوشید تا امامت را نیز مانند نبوت، امرى الهى و مبتنى بر قرآن تبیین کند. او با بیان این که امام، داراى صفاتى ذاتى - مانند عصمت و علم - است، در نظر داشت رویکرد جدّى‏ترى به موضوع امامت داشته باشد. دیدگاه‏هاى ایشان درباره این موضوع، تأثیر ویژه‏اى بر مردم گذاشت و بسیارى از تهدیدها و خطرها را از تفکر شیعى دور کرد و سبب شد با وجود عقاید گوناگونى که در آن زمان درباره مرجعیت وجود داشت، تعداد گرایندگان به این مکتب رو به فزونى گذارد.
در احادیث شیعى نیز توجه گسترده‏اى به این موضوع در سخنان امام باقر (علیه‏السلام) شده است.
پرورش فرهیختگان و نیروهاى ارزشى
امام باقر (علیه‏السلام) دانشمندان برجسته‏اى را در رشته‏هاى گوناگون معارف چون فقه، حدیث، تفسیر و دیگر شاخه‏هاى علوم اسلامى تربیت کرد که هر یک وزنه‏اى در دانش به شمار مى‏رفتند. امام با درایت و هوشیارى تمام توانست شکافى را که در گذر سال‏هاى متمادى بین قرآن و عترت در باورهاى دینى بخش عظیمى از مردم پدید آمده بود، از میان بردارد. پیش از دوران امامت امام باقر (علیه‏السلام)، خفقان سیاسى به اندازه‏اى بود که در برخى از ادوار انتقال آموزه‏هاى ناب اسلامى فقط از طریق دعا و نیایش و یا در قالب آموزش‏هاى دینى به چند پیشکار و خدمتگزار که با امام حشر و نشر داشتند، صورت مى‏گرفت.
در این میان، عصر امام باقر (علیه‏السلام) به دلیل وجود شرایط سیاسى خاص اوضاع حاکم، تااندازه‏اى به امام اجازه برقرارى مجامع علمى را داد تا ایشان بتواند استعدادهاى نهفته‏اى را که در جامعه اسلامى وجود داشت تربیت کند؛ با این همه، نباید تصور کرد که امام هیچ گونه محدودیتى در این زمینه نداشته؛ بلکه با رعایت تقیه و پنهان کارى و عدم برانگیختن حساسیّت دستگاه، این معنا را عملى کرده و با وجود تنگناهاى خاص سیاسى و فرهنگى توانست افراد زیادى بالغ بر ۴۶۲ نفر را با آموزش‏ها و تعالیم ناب خویش پرورش دهد که نام یکایک آن ها در دست است. برجسته‏ترین آنان عبارت بودند از:
۱. زراره بن اعین
او از بزرگ‏ترین راویان احادیث اهل‏بیت (علیهم‏السلام) و از ثقات آن‏هاست که بسیار مورد اطمینان اهل‏بیت (علیهم‏السلام) بوده و بارها از زبان آنان ستایش شده است. او پس از امام باقر (علیه‏السلام) محضر فرزندان آن امام همام را نیز درک کرد و در زمان امامت آنان نیز از بهترین‏ها به شمار مى‏آمد.
حتى نقل است که امام صادق (علیه‏السلام) روزى به او فرمود: «اى زراره، نامت در ردیف نام‏هاى بهشتیان است». نیز مى‏فرمود: «خداى رحمت کند زراره بن اعین را که اگر او و تلاش‏هاى او نبود، احادیث و سخنان پدرم از بین مى‏رفت.» و نیز: «گروهى هستند که ایمان را به زینهار گرفته و بر گردن مى‏افکنند (از آن پاسدارى مى‏کنند) که در روز قیامت آنان را پاسداران ایمان نامند. بدانید که زراره بن اعین از آن گروه است.» و احادیث بسیار دیگرى که در ثنا و ستایش ایمان زراره از امامان وارد شده است.
۲. محمد بن مسلم ثقفى
او از بزرگان و راویان احادیث ائمه (علیهم‏السلام) بود و احادیث بسیارى از امام باقر (علیه‏السلام) روایت کرده است که در کتاب‏هاى معتبر حدیثى یافت مى‏شود. در مورد او نیز ستایش‏هاى گوناگونى از امام باقر (علیه‏السلام) و امام صادق (علیه‏السلام) وجود دارد.
«عبداللّه بن ابى یعفور» مى‏گوید:
«نزد امام صادق (علیه‏السلام) رفتم و گفتم: ما نمى‏توانیم هر ساعت شما را ملاقات نماییم و امکان دسترسى به شما براى پاسخ به پرسش‏هایى که داریم برایمان وجود ندارد و گاه برخى از من پرسش‏هایى مى‏کنند که پاسخ همه آن‏ها را نمى‏دانم تکلیف ما چیست؟ امام فرمود: چرا سراغ محمد بن مسلم ثقفى نمى‏روید؟ همانا او احادیث بسیارى از پدرم شنیده و نزد او فردى قابل اطمینان و احترام بوده است».
امام باقر (علیه‏السلام) درباره‏اش مى‏فرمود: «در شیعیان ما کسى فقیه‏تر از محمد بن مسلم نیست».
او مدت چهار سال در مدینه سکنا گزید و همه روزه در محضر نورانى امام باقر (علیه‏السلام) حاضر مى‏شد و پاسخ پرسش‏هاى خویش را مى‏شنید و درس مى‏آموخت. وى در مدت عمر خویش، سى هزار حدیث از امام باقر (علیه‏السلام) و شانزده هزار حدیث از امام صادق (علیه‏السلام)شنید و آن‏ها را روایت کرد که قسمتى از آن ها به دست ما رسیده است. هم چنین او در بین مردم به عبادت بسیار، مشهور بود و از پرستش گران راستین زمان خود به شمار مى‏آمد. او به سال ۱۵۰ هجرى قمرى در کوفه بدرود حیات گفت.
۳. لیث بن البَختَرى مرادى (ابوبصیر)
او نیز از نزدیکان و شاگردان امام باقر و امام صادق (علیهم‏السلام) بود و سخنان بسیارى را از آن دو بزرگوار نقل کرد. او کتابى نگاشت که بسیارى از دانشمندان آن را تأیید و از آن روایت کردند. «شعیب عقرقونى» مى‏گوید:
«از امام صادق (علیه‏السلام) پرسیدم: اگر احتیاج به پرسش در مورد مسئله‏اى پیدا کردیم از چه کسى سؤال کنیم؟ امام پاسخ فرمود: از ابابصیر».
۴. بُرید بن معاویه عجلى
او از بزرگان روزگار خویش و فقیهى ماهر بود و نزد امام باقر (علیه‏السلام) جایگاهى ویژه داشت و نیز داراى کتابى بود که برخى از دانشمندان بعد از او، از آن روایت کرده‏اند.
«ابو عُبیده حِذاء» مى‏گوید: «از امام صادق شنیدم که فرمود: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و بُرید از کسانى هستند که خداى بزرگ در مورد آنان مى‏فرماید: «وَ السّابِقُونَ السابِقونَ اُولئکَ المُقَرَّبُونَ» (سوره واقعه (۵۶) آیات ۱۰ و ۱۱).
امام صادق (علیه‏السلام) در روایتى دیگر مى‏فرماید: «هیچ کس به اندازه زراره، ابو بصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه یاد ما را زنده نگاه نداشت و احادیث پدرم را احیا نکرد. اگر این‏ها نبودند کسى تعالیم دین و مکتب پیامبر (صلى الله علیه و آله) را گسترش نمى‏داد. اینان پاسداران دین و امینان پدرم بودند که بر پاسدارى از حلال و حرام او کمر بستند. آنان هم در دنیا به ما نزدیک بودند و هم در آخرت با مایند».
او در دوران امامت امام صادق (علیه‏السلام) زندگى را فرو گذاشت و در خاک آرمید. در این میان، بزرگان دیگرى چون «جابر بن یزید جعفى»، «حمران بن اعین»، «هشام بن سالم»، «فضیل بن یسار»، «ابان بن تغلب»، و بسیارى دیگر از بزرگان و فرهیختگان این عصر را نیز مى‏توان نام برد.
پى‏ریزى تدوین حدیث
در پى انحرافات عمیقى که پس از رحلت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) به وجود آمد، رخداد تأسف برانگیزى دامن‏گیر جهان اسلام شد و آن جلوگیرى از تدوین احادیث اهل‏بیت (علیهم‏السلام) بود که آثار زیان‏بار آن سالیان دراز بر پیشانى فرهنگ دینى مردم باقى ماند. نزدیک به یک قرن از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوى (صلى الله علیه و آله) و سخنان تابناک اهل‏بیت (علیهم‏السلام) جلوگیرى شدید به عمل آمد و به جاى آن سیل عظیمى از تحریفات در زمینه احادیث نبوى (صلى الله علیه و آله) و جعل آن‏ها به فرهنگ و اعتقاد مردم روى آورد که به «اسرائیلیات» شهرت یافت؛ تا سال ۱۰۰ هجرى که «عمر بن عبدالعزیز» فرمان تدوین احادیث را به «ابوبکر بن محمد انصارى» صادر کرد. او که از رجال و بزرگان تابعین به شمار مى‏رفت و از اصحاب على (علیه‏السلام) شمرده مى‏شد، به بازگرداندن فدک به اهل‏بیت (علیهم‏السلام) و تدوین حدیث کمر بست.
________________________________
۱. مناقب آل ابى طالب، ابوجعفر محمد بن على، ابن شهر آشوب مازندرانى، بى‏جا، انتشارات ذوى القربى، چاپ اول، ۱۴۲۱ ق، ج ۴، ص ۲۱۱.
۲. بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۳۵۷.
۳. اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۵۲؛ الارشاد، ج ۲، ص ۲۳۲.
۴. الارشاد، ج ۲، ص ۲۳۰؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۲۹.
۵. الارشاد، محمد بن محمد نعمان شیخ مفید، قم، مؤسسه آل البیت، بى‏تا، ج ۲، ص ۲۳۰.
۶. همان، ص ۲۳۱.
۷. مناقب آل ابى طالب، ج ۴، ص ۲۲۱؛ اعیان الشیعه، سید محسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بى‏تا، ج ۱، ص ۶۵۱.
۸. وسائل الشیعه، محمد بن حسن، حرّ عاملى، قم مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ ق، وسایل الشیعه، ج ۱۸، ص ۹.
۹. ن. ک: اصول کافى، محمد بن یعقوب الکلینى، قم، انتشارات اسوه، ج ۲، کتاب الحجه.
۱۰. رجال الطوسى، محمد بن یعقوب الکلینى، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۱ ق، چاپ اول، صص ۱۰۲ - ۱۴۲.
۱۱. رجال، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، اختیار معرفه الرجال، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‏السلام)، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۳۴۵.
۱۲. همان، ص ۳۴۸.

نظر خود را اضافه کنید.

0
شرایط و قوانین.
  • هیچ نظری یافت نشد

زیارت عاشورا

 پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام به طور اختصاصی به موضوعات مرتبط با امام سوم شیعیان، حضرت سید الشهدا علیه السلام می پردازد و معرفی جهانی آن حضرت و دفاع از مکتب ایشان را به عنوان هدف خود قرار داده است.

تماس با موسسه جهانی کربلا : 692979-91-021

شبکه های اجتماعی

 

 

Template Design:Dima Group

با عضویت در کانال تلگرام سایت جهانی کربلا از آخرین مطالب باخبر شوید .عضویت در کانال تلگرام